Gasparini, Gasperini, Guasparini, Francesco, *5 III 1668 Camaiore (k. Lukki), †22 III 1727 Rzym, włoski kompozytor, teoretyk i pedagog. W 1685 starał się o przyjęcie w poczet członków bolońskiej Accademia Filarmonica. W 1686 mieszkał w Wenecji w domu G. Legrenziego, u którego być może uczył się muzyki. W 1689 został członkiem Accademia di S. Cecilia w Rzymie; tam też kontynuował naukę, prawdopodobnie u A. Corellego i B. Pasquiniego. W 1694 wystawił w Rzymie swą pierwszą operę, a w 1695 opublikował zbiór kantat. Skomponowane wówczas utwory przyniosły mu uznanie i 1701 Gasparini został mianowany maestro di coro w Ospedale della Pietà w Wenecji. Na stanowisku tym pozostawał do 1713, przyczyniając się do znacznego rozkwitu konserwatorium (m.in. dzięki zaangażowaniu w 1703 A. Vivaldiego jako nauczyciela skrzypiec). W Wenecji Gasparini komponował utwory na potrzeby Ospedale, dostarczał także niekiedy po kilka oper rocznie dla Teatro S. Cassiano i innych scen. W 1713 otrzymał w Ospedale półroczny urlop, nie powrócił jednak na swe stanowisko, lecz osiadł w Rzymie. Na przełomie 1714/15 prawdopodobnie bawił we Florencji, gdzie wystawiano jego 2 opery. W 1717 został kapelmistrzem S. Lorenzo in Lucina w Rzymie. W 1719 podpisany został kontrakt ślubny między córką Gaspariniego, Rosalią (należała ona do kapeli przy S. Lorenzo) i P. Metastasiem, małżeństwo to jednak nie zostało zawarte. W 1725 Gaspariniego mianowano kapelmistrzem S. Giovanni in Laterano. Choć schorowany muzyk nie mógł już pełnić tej funkcji, nosił przyznany mu tytuł aż do śmierci. Uczniami Gaspariniego byli m.in. B. Marcello, J.J. Quantz i D. Scarlatti.
Mimo iż Gasparini należał do najbardziej cenionych kompozytorów włoskich XVIII w., twórczość jego nie została dotąd gruntownie zbadana i należycie oceniona. Centralne miejsce w twórczości Gaspariniego zajmowały opery. Większość z nich to opery seria o tematyce historycznej, w swym dorobku miał jednak Gasparini także kilka oper komicznych (np. Anfitrione i L’avaro) oraz kilkanaście intermezzi wykonywanych razem z niektórymi operami seria bądź jako dzieła samoistne. W operach Gaspariniego przeważa schemat o następstwie recytatyw-aria, głównie aria da capo z towarzyszeniem orkiestry, rzadziej basso continuo. W późniejszych operach spotyka się arie o fakturze homofonicznej oraz melodyce i rytmice charakterystycznej dla stylu następnej generacji. W pełnych wdzięku kantatach kompozytor stosował eksperymenty harmoniczne. Utwory religijne Gaspariniego utrzymane są zarówno w ścisłym stylu kontrapunktycznym, jak i w stylu koncertującym. O ile kompozycje Gaspariniego zostały szybko zapomniane, o tyle jego traktat, poświęcony praktyce basso continuo, L’armonico pratico al cembalo wznawiany był sześciokrotnie i używano go we Włoszech jako podręcznika jeszcze w połowie XIX w. Gasparini był jednym z pierwszych włoskich twórców, których opery wystawiano w Anglii (1711–12).
Literatura: G. Marotti Quasi un incognito. Il camaiorese Francesco Gasparini, „Cenobio” XV, 1966; G. Rose A Fresh Clue from Gasparini on Embellished Figured-bass Accompaniment, „The Musical Times” CVII, 1966; A. Bonaccorsi Francesco Gasparini, w: Maestri di Lucca, Florencja 1967; A. Cavalli Le cantate opera prima di Francesco Gasparini, „Chigiana” XXV, 1968; M. Ruhnke Francesco Gasparinis Kanonmesse und der Palestrinastil, w: Musicae scientiae collectanea, ks. pamiątkowa K.G. Fellerera, Kolonia 1973; Francesco Gasparini (1661–1727), w: Atti del primo convegno internazionale. Camaiore (…) 1978, przedr. F. Della Seta i F. Piperno, 1981.
Kompozycje:
Wokalno-instrumentalne:
12 Cantate da camera a voce sola, op. 1, wyd. Rzym 1695, Lukka 1697
arie, madrygały, kanony, ponad 30 kantat na głos i b.c., 2 oratoria, liczne motety i co najmniej 10 mszy zachowanych w rękopisach
3 oratoria zaginione
Sceniczne:
ok. 60 oper i intermezzi (w tym ponad 30 utworów dla Wenecji, kilkanaście dla Rzymu, także opery wystawione we Florencji, Neapolu, Mediolanie, Bergamo, Turynie, Reggio, Wiedniu i Brunszwiku), m.in.:
Il Roderico, wyst. Rzym 1694
Mirena e Floro, wyst. Neapol 1699
Tiberio Imperatore d’Oriente, libretto G. D. Pallavicino, wyst. Wenecja lub Neapol 1702
Il più fedel fra i vassali, wyst. Wenecja 1703, pt. Antioco, wyst. Londyn 1711; fragm. wokalne wyd. Londyn 1711, fragm. instrumentalne wyd. Londyn b.r.
Ambleto, libretto A. Zeno i P. Pariati, wyst. Wenecja 1705, pt. Hamlet, wyst. Londyn 1712; fragm. wokalne wyd. Londyn 1712, fragm. instrumentalne wyd. Londyn b.r.
Flavio Anicio Olibrio, libretto A. Zeno i P. Pariati, wyst. Wenecja 1707 (z intermezzami Parpagnacco, Melissa i Catulla e Lardone)
Anfitrione, libretto P. Pariati, wyst. Wenecja 1707 (z intermedium Friletta e Chicone)
Taican Rè della Cina, libretto U. Rizzi, wyst. Wenecja 1707 (z intermezzem Lisetta e Astrobolo)
Atenaide, libretto A. Zeno, wyst. Wiedeń 1709 (z A. S. Fiore i A. Caldarą);
Merope, libretto A. Zeno, wyst. Wenecja 1711
Amor vince l’odio, overo Timocrate, libretto A. Salvi, wyst. Florencja 1715
Il comando non inteso ed ubbedito, libretto A. Silvani, wyst. Florencja 171
Teodosio ed Eudossa, z J. Fuxem i A. Caldarą, libretto V. Grimani, wyst. Brunszwik 1716;
Pirro, libretto A. Zeno, wyst. Rzym 1717
Il gran Cid, libretto N. Serino, wyst. Neapol 1717
Democrito, wyst. Turyn 1718
L’oracolo del fato, libretto P. Pariati, wyst. Wiedeń 1719
La pace fra Seleuco e Tolomeo, libretto A. Trambucco (?), wyst. Mediolan 1720
L’avaro, libretto A. Salvi, wyst. Florencja lub Wenecja 1720
Dorinda, libretto B. Marcello (?) lub B. Pasqualigo (?), wyst. Rzym 1723
Tigrane, wyst. Rzym 1724
Prace:
L’armonico pratico al cimbalo. Regale, osservazioni ed avvertimenti per ben suonare il basso, e accompagnare sopra il cimbalo, spinetta ed organo, wyd. Wenecja 1708, 61802
Guida, ossia Dizionario armonico, in cui si trova il modo di ben modulare, rkp. w Civico Museo Bibliografico Musicale
w Bolonii
Li principii della composizione, rkp. w Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie
Edycje:
L’armonico pratico al cembalo, wyd. faks. z 1708, Nowy Jork 1967
The Practical Harmonist at the Keyboard, tłum. L’armonico pratico al cembalo, wyd. D. L. Burrows, New Haven 1963