Galuppi, Baldassare

Galuppi Baldassare, zw. Il Buranello, *18 X 1706 Burano (k. Wenecji), †3 I 1785 Wenecja, włoski kompozytor. Muzyki uczył się początkowo u ojca, z zawodu fryzjera, lecz grywającego na skrzypcach w orkiestrach teatralnych. Jako kompozytor debiutował już w 1722 operą La fede nell’incostanza ossia Gli amici rivali, jednakże nie odniosła ona sukcesu. Podjął więc za namową B. Marcella studia kompozycji i gry na klawesynie u A. Lottiego. W 1726 został klawesynistą Teatro della Pergola we Florencji. Właściwą twórczość operową rozpoczął na przełomie 1728/29, pisząc przy współpracy innego ucznia Lottiego G. B. Pescettiego operę Gl’odi delusi dal sangue wystawioną w weneckim Teatro di S. Angelo, a w 1729 operę Dorinda, zaprezentowaną w Teatro di S. Samuele, która przyniosła mu sławę. W latach 30. najczęściej dostosowywał utwory innych kompozytorów do potrzeb weneckiej publiczności, dodawał swoje arie do prezentowanych tu pasticciów. Stopniowo to jego własne arie zaczęły przyciągać coraz większą uwagę słuchaczy. W 1740 został maestro di musica w Ospedale dei Mendicanti w Wenecji i pełnił tę funkcję do 1751. W latach 40. komponował przede wszystkim opery seria. Do ciekawszych dzieł dramatycznych z tego okresu należą: Argenide (1733), L’ambizione depressa (1733), Tamiri (1734), Elisa regina di Tiro (1736). W 1738 kompozytor otrzymał zamówienie na skomponowanie opery dla teatru królewskiego w Turynie. W 1740 powstało pierwsze dzieło kompozytora napisane we współpracy z komediopisarzem C. Goldonim. Była to opera seria Gustavo Primo Re di Svezia, a rok później Oronte re de’Sciti, która odniosła znaczący sukces. W latach 1741–43 Galuppi przebywał w Londynie; jego dwie pierwsze opery seria wystawione w King’s Theatre nie odniosły oczekiwanego sukcesu, natomiast trzecia Enrico, w której Ch. Burney odkrył wiele „przyjemnych i eleganckich momentów” na długo podbiła londyńską publiczność i wywarła znaczny wpływ na muzykę angielską tego okresu. W 1743 Galuppi powrócił do Wenecji, gdzie napisał kilka oper do librett Metastasia, m.in. Olimpiade, Semiramide riconosciuta, Artaserse, L’eroe cinese, Siroe, Ezio, Il re pastore. W liście do Farinellego sam poeta wyrażał się jednak niepochlebnie o muzyce Galuppiego, zarzucając mu, że nie dba o właściwe opracowanie słów. W 1748 został wicekapelmistrzem, a w 1762 kapelmistrzem w kościele S. Marco. Pod koniec lat 40. nawiązał przerwaną współpracę z Goldonim. I właśnie opery buffa napisane do jego tekstów, zwłaszcza L’Arcadia in Brenta, Arcifanfano re dei matti (1749), Il mondo della luna (1750), Il mondo alla roversa (1750), Il filosofo di campagna (1754), przyniosły mu europejski rozgłos. W latach 1765–68 działał na zaproszenie Katarzyny II na dworze w Petersburgu; tu jego uczniem był wówczas D. Bortnianski. W Petersburgu Galuppi napisał 2 okolicznościowe kantaty, La virtù liberata (1765) i La pace fra la Virtù e la Bellezza (1766), operę seria Ifigenia in Tauride (1768), a także cykl 15 kompozycji dla rosyjskiego kościoła ortodoksyjnego. W 1768 powrócił do Wenecji, podjął obowiązki kapelmistrza w kościele S. Marco, został też maestro di coro w Ospedale degli Incurabili. Po 1773 komponował głównie muzykę religijną (w sumie jest to ok. 200 kompozycji): opracowania psalmów, antyfon, nową wersję oratorium Jahel z 1747, msze i części mszalne, motety, oratoria. Kantatą sakralną Il ritorno di Tobia (Wenecja 1782) zwieńczył twórczość dramatyczną. Przez całe życie pisał też sonaty klawesynowe (ich liczba osiąga ponad 120 pozycji, w większości niewydanych) i koncerty na ten instrument. Ostatnią kompozycją Galuppiego była msza bożonarodzeniowa (1784), którą z powodu choroby nie był już w stanie zadyrygować. Według Ch. Burneya Galuppi był otwartym człowiekiem, z dużym poczuciem humoru, z którym rozmowa stanowiła wielką przyjemność. Jego pogrzeb według świadków przybrał formę „wielkiego spektaklu”. Syn kompozytora Antonio pisał libretta operowe.

Galuppi był niezwykle popularnym kompozytorem opera seria i opera buffa w połowie XVIII w. W tym okresie liczba jego oper seria przewyższała liczbę oper komicznych jednak z perspektywy czasu najważniejsze miejsce zajmują opery buffa pisane do tekstów C. Goldoniego. Wedle słów kompozytora dobra muzyka polegała na „uroku, wyrazistości i dobrej modulacji”. Styl Galuppiego charakteryzują więc urokliwe melodie, symetryczne, zbudowane z krótkich 2- lub 4-taktowych fraz, charakteryzujące się diatoniczną harmoniką i żywym rytmem. Obok parti buffe w operach Galuppiego występują parti serie i semiserie, co przyczynia się do większego zróżnicowania nie tylko akcji dramatycznej, ale i stylu wokalnego. We wczesnych operach buffa Galuppi stosował jedynie szeroko rozpowszechnioną wówczas formę arii da capo (ABA) lub wielkiej arii da capo (AABAA, ABCAB). Po 1755 wielka aria da capo całkowicie zniknęła z jego oper, zastąpiła ją prosta aria 2-częściowa, często ze zmianami tempa i metrum (AA, ABA¹B¹, ABCB¹). W Il filosofo di campagna po raz pierwszy odnajdujemy finały łańcuchowe, które staną się ważnym elementem gatunku, u Galuppiego zbudowane z pięciu lub sześciu wyodrębnionych części o skontrastowanych tonacjach, tempach i metrach. Opery seria Galuppiego są przeważnie operami solowymi. Wyjątek stanowi skomponowana w Petersburgu Ifigenia in Tauride, w której pod wpływem opery francuskiej znalazły się samodzielne części instrumentalne i taneczne, a także partie chóralne.

W koncertach chóralnych, skomponowanych dla kościoła prawosławnego do tekstów rosyjskich, Galuppi połączył elementy muzyki rosyjskiej z włoskim kontrapunktem, tworząc nowy styl naśladowany w podobnych utworach przez jego następców na dworze carskim – T. Traettę i G. Sartiego. Galuppi był jednym z ważniejszych prekursorów sonaty klasycznej. Jego sonaty klawesynowe, wśród których dominują utwory 2- i 3-częściowe, mają z jednej strony wyraziste i dość zróżnicowane tematy, z drugiej zaś zawierają jeszcze elementy sonaty da chiesa (zastosowanie środków polifonicznych, rozpoczynanie utworu częścią powolną, 2-częściowa forma z repetycjami). Utwory religijne, najsłabiej zbadane, charakteryzują się w zależności od okazji powstania i miejsca wykonania wykorzystaniem stile antico (głównie dla S. Marco) albo stylu teatralnego (dla zespołów dziewczęcych ospedali).

W XX w. nastąpił stopniowy renesans muzyki Galuppiego. Wykonano szereg jego oper, a także wydano wiele utworów instrumentalnych. W Polsce opery Galuppiego wykonywano jedynie w czasach stanisławowskich. W 1766 włoski zespół operowy w Warszawie miał w repertuarze La calamità de’cuori, Il filosofo di campagna, Il marchese villano, Le nozze di Dorina, a w 1774 L’amante di tutte. W 1783 aktorzy polscy wystawili w Warszawie Bałamuta kobiet (tłum. L’amante di tutte).

Literatura: A. Wotquenne Baldassare Galuppi. Étude bibliographique sur ses oeuvres dramatiques, „Rivista Musicale Italiana” VI, 1899, także Bruksela 1902; F. Piovano Baldassare Galuppi. Note bio-bibliografiche, „Rivista Musicale Italiana” XIII, XIV, XV, 1906, 1907, 1908; F. Torrefranca Per un catalogo tematico delle sonate per cembalo di Baldassare Galuppi, „Rivista Musicale Italiana” XVI, 1909; F. Torrefranca Le sonate per cembalo del Buranello, „Rivista Musicale Italiana” XVIII, XIX, 1911, 1912; Ch. van den Borren Contribution au catalogue thématique des sonates de Galuppi, „Rivista Musicale Italiana” XXX, 1923; F. Raabe Galuppi als Instrumentalkomponist, Monachium 1929 (dysertacja, zawiera wykaz sonat Galuppiego); G. Bernardi Il mondo alla roversa, dramma bernesco di Baldassare Galuppi, „Musica d’oggi” VI, 1934; W. Bollert Tre opere di Galuppi, Haydn e Paisiello sul Mondo della luna di Goldoni, „Musica d’oggi” IX, 1939; A. Della Corte Baldassare Galuppi. Profilo critico, „Quaderni dell’Accademia Chigiana” XVIII, Siena 1948; Baldassare Galuppi detto „Il Buranello” ( 1706–1785). Note e documenti raccolti in occasione della settimana celebrativa, Siena 1948; A.L. Chiuminatto The Liturgical Works of Baldassare Galuppi, Northwestern 1959 (dysertacja); D.E. Pullmann A Catalogue of the Keyboard Sonatas of Baldassare Galuppi (1706–1785), Waszyngton 1972 (dysertacja); F. Piva Contributi alla conoscenza della figura e dell’opera di Baldassare Galuppi detto „Il Buranello”, «Rassegna di studi musicali» I, 1974; D. Heartz Hasse, Galuppi and Metastasio, w: Venezia e il melodramma nel Settecento, Wenecja 1975; D. Heartz Hasse, Galuppi and Metastasio, w: Venezia e il melodramma nel Settecento, I, Wenecja 1978; D. Heartz Vis comica: Goldoni, Galuppi and „L’Arcadia in Brenta”, M.F. Robinson Three versions of Goldoni’s „Il filosofo di campagna”, w: Venezia e il melodramma nel Settecento, II, Wenecja 1981; M.F. Robinson Three versions of Goldoni’s „Il filosofo di campagna”, ibid.; D. Heartz, The creation of the buffo finale in Italian opera, „Proceedings of the Royal Musical Association”, CIV, 1977–78; R. Wiesend, Il giovane Galuppi e l’opera: materiali per gli anni 1722–1741, „Nuova Riv. musicale italiana”, XVII, 1983; R. Wiesend Studien zur opera seria von Baldassare Galuppi, Tutzing 1984; Galuppiana 1985. Studi e ricerche. Atti del convegno internazionale (Venezia, 28–30 ottobre 1985), red. M. T. Murano, R. Rossi, Firenze 1986; G. di Mauro A stylistic analysis of selected keyboard sonatas by Baldassare Galuppi (1706–1785), niepublikowana dysertacja doktorska, University of Miami, 1989; P. Cahalan The Magnificats of Baldassare Galuppi, „The Choral Journal”, 33, 1992; D. Molino Sei sonate inedite di Baldassare Galuppi, „Studi musicali”, 2, 1994; D. Heartz Music in European Capitals. The Galant Style 1720-1780, Nowy Jork 2003.