Dessau Paul, *19 XII 1894 Hamburg, †28 VI 1979 Berlin, niemiecki kompozytor i dyrygent. W latach 1910–12 kształcił się w Klindworth-Scharwenka-Konservatorium w Berlinie pod kierunkiem F. Zajica (skrzypce), E. Behma (fortepian) i M. Loewengarda (kompozycja). W latach 1912–14 był korepetytorem w Hamburger Stadttheater, a w latach następnych dyrygentem w teatrach dramatycznych i operowych w Kolonii (1919–23), Moguncji (1923) i Berlinie (1925–33). W 1933 wyemigrował do Paryża. Od 1939 do 1948 przebywał w USA; w tych latach uczył kompozycji w Jewish Mens Hebrew Association, pisał muzykę do filmów, m.in. W. Disneya. W 1942 rozpoczął wieloletnią współpracę z B. Brechtem, którą kontynuował również po powrocie do Berlina w latach 1948–56. W 1959 Dessau został mianowany wiceprzewodniczącym Deutsche Akademie der Künste. Laureat nagród NRD (1953, 1956, 1965).
Charakterystycznym rysem twórczości Dessau (zwłaszcza wczesnej) jest nawiązywanie do muzyki hebrajskiej przez zapożyczenia melodycznego. Procedura ta ma miejsce m.in. w Sinfonie in einem Satz (1926), w której przez pierwsze kilkadziesiąt taktów brzmi temat dawnej żydowskiej pieśni-modlitwy Kol Nidrei, oraz w oratorium Haggada (1936) uważanym za kompozycję najsilniej przepojoną judaizmem. Równolegle z poszukiwaniem inspirujących myśli w folklorze swej nacji kompozytor pracował nad techniczną stroną wypowiedzi muzycznej.
W młodzieńczych utworach Dessaua, pisanych w latach międzywojennych, znajdują odbicie niektóre elementy Hindemithowskiego programu, określanego mianem „nowej rzeczowości”. Propagowana idea solidnego rzemiosła kompozytorskiego, realizowana na bazie dawnych technik i form, zaowocowała głównie w kompozycjach kameralnych Dessaua, a mianowicie w Concertino, Trio smyczkowym, Sonatinie i I Kwartecie, a także we wspomnianej już Symfonii. Znamienne dla tych utworów jest kontrapunktyczne prowadzenie linii melodycznej, barokowa motoryka oraz eksploatowanie formy fugi (także fugi podwójnej, jak np. w Symfonii) i passacaglii jako poszczególnych części utworów. Spójność konstrukcji bywa osiągana również w wyniku powiązań tematycznych, jak np. w I Kwartecie, którego skrajne części (cz. I Intrada i Passacaglia, cz. III Preludium i Fuga) zawierają tę samą myśl melodyczną będącą serią dwunastu dźwięków. Kwartet ten nie jest jednak jeszcze kompozycją pisaną według reguł dodekafonii. Dessau zainteresował się tą techniką z końcem lat 30.
Pierwszym studium dodekafonicznym były Zwölfton-Versuche na fortepian (1937). W równie konsekwentny sposób Dessau posłużył się dodekafonią w pieśniach Abbitte do słów F. Hölderlina i Les voix do słów P. Verlaine’a oraz w 3 Stücke na skrzypce i fortepian i w II Kwartecie smyczkowym. Wypracowane w latach międzywojennych środki techniczne wykorzystywał kompozytor sporadycznie również w późniejszej twórczości, ale nie stanowiły one już o zasadzie konstrukcyjnej utworu.
Dojrzałość twórcza Dessaua przypada na lata współpracy z B. Brechtem. Kompozytor podzielał poglądy pisarza na temat społeczno-politycznego oddziaływania sztuki i w swoisty sposób realizował Brechtowską koncepcję funkcji muzyki w utworach z tekstem, według której winna ona wykazywać swą samodzielność, a zarazem stanowić komentarz dla warstwy słownej i pośredniczyć w przekazywaniu sensu treści literackich. To niełatwe zadanie rozwiązał Dessau przez osobliwe przejaskrawienia w charakterystyce postaci i in. karykaturalne ujęcia brzmieniowe. Zastosowanie środków muzycznej groteski przejawia się w satyrycznej instrumenta-cji (np. glissanda puzonów w pompatycznym marszu żałobnym w 1. scenie Lukullusa), w efektach „grymasu” harmonicznego uzyskanego przez operowanie dysonansem w prostej, funkcyjnej strukturze (np. zabrudzenia motywu trąbek w wymienionym marszu z Lukullusa), w nieoczekiwanych „nieprawidłowościach”, „skrzywieniach” w partiach wokalnych (np. koloratury i deklamacje Lukullusa), a także w nawiązaniach do muzyki popularnej (np. karykaturalna wersja szlagieru Je cherche après Titine z Dzisiejszych czasów Chaplina charakteryzująca postać kokietki w Puntili). Dessau komentował tekst, zachowując dystans do świata w nim przedstawionego.
Literatura: F. Hennenberg Dessau-Brecht musikalische Arbeiten, Berlin 1963; „Musik und Gesellschaft” XIV 1964, nr specjalny z okazji 60. rocznicy urodzin Dessaua (zawiera m.in. spis kompozycji Dessaua); F. Hennenberg Paul Dessau. Eine Biographie, Lipsk 1965; Aus Gesprächen, księga pamiątkowa Paula Dessaua, red. D. Boeck i in., Lipsk 1974 (zawiera katalog dzieł, dyskografię, bibliografię)
F.K. Prieberg Musik im anderen Deutschland, Kolonia 1968; F. Hennenberg Paul Dessaus politische Chorkantaten 1944-68 oraz G. Rienäcker Zu einigen Gestaltungsproblemen im Opemschaffen von Paul Dessau w: Sammelbände zur Musikgeschichte der DDR, t. 1 i 2, red. H.A. Brockhaus i K. Niemann, Berlin 1969 i 1971; G. Rienäcker Zur Dialektik musikdramaturgischer Gestaltung. Analytische Notate zum zwölften Bild der Oper „Lanzelot” von Paul Dessau, „Deutsches Jahrbuch der Musikwissenschaft” XVII, 1972; G. Rienäcker „Einstein” — analytische Bemerkungen zur Oper von Paul Dessau, „Musik und Gesellschaft” XXIV, 1974; F. Henneberg Paul Dessau. Für Sie porträtiert, Lipsk 1974; E. Krause Rebellion und Dialektik. Paul Dessaus Musiktheater-Werke. Zum 80. Geburtstag des Komponisten, «Musikbühne» LXXIV, red. H. Seeger, Berlin 1974; L. Klingberg „Die Verurteilung des Lukullus” im Jahr 1951, „Beiträge zur Musikwissenschaft” XXXIII, 1992.
Kompozycje:
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Sinfonie in einem Satz 1926
Orchestersuite in 4 Sätzen 1934
In memoriam Bertolt Brecht na orkiestrę, 1957
Bach-Variationen na wielką orkiestrę symfoniczną, 1963
Meer der Stürme na orkiestrę, 1967
kameralne:
Concertino na skrzypce solo z towarzyszeniem fletu, klarnetu i rogu, 1924
Trio smyczkowe 1927
Sonatina na altówkę i klawesyn lub fortepian, 1929
Hebraische Melodie na skrzypce i fortepian, 1932
5 kwartetów smyczkowych — I 1932, II 1943, III 1946, IV 1948, V 1955
3 Stücke na skrzypce i fortepian, 1942
Quatrodrama na 4 wiolonczele, 2 fortepiany i 2 perkusistów, 1965
fortepianowe:
Zwölfton- -Versuche 1937
Elf jüdische Volkstänze 1946
Wokalno-instrumentalne:
pieśni solowe i chóralne do sł. F. Hölderlina (Abbitte na głos i fortepian, 1937), J.W Goethego, R. Dehmela, H. Heinego, F. Villona, P. Verlaine’a (m.in. Les voix na sopran, fortepian i orkiestrę, 1939–41), F. Wolfa, J.R. Bechera, E. Weinerta, B. Brechta i in. oraz do tekstów hebrajskich (m.in. palestyńska pieśń pasterska Schirat Roeh na gł. i fort., 1931-32)
Haggada, oratorium na głosy solowe, chóry i orkiestrę, tekst hebrajski oprac. M. Brod, 1936
Deutsches Miserere na głosy solowe, chóry i orkiestrę z organami oraz trautonium, sł. B. Brecht, 1947
Appell der Arbeiterklasse na alt, tenor, chór i orkiestrę, sł. B. Brecht, J.R. Becher, I. Erenburg i in., 1961
Requiem für Lumumba na sopran, baryton, głos recytujący, chór i instrument, sł. K. Mickel, 1963
Geschaftsbericht na 4 głosy solowe z udziałem recytatora, 8-głosowy chór i instrument, 1967
Armeebefehl Nr. 13 na głos recytujący, chór mieszany i 9 instrumentów, dedyk. M. Theodorakisowi, 1967
Lenin na orkiestrę z końcowym chórem Grabschrift für Lenin B. Brechta, 1970
Sceniczne:
opery:
Die Verurteilung des Lukullus (Das Verhör des Lukullus), libretto B. Brecht, wyst. Berlin 1951, nowe oprac. wyst. Drezno 1968
Puntila, libretto P. Palitzsch i M. Wekwerth wg B. Brechta, wyst. Berlin 1966
Lanzelot, libretto H. Müller wg Der Drache J. Schwarza, wyst. Berlin 1969
muzyka teatralna do sztuk B. Brechta:
99%, wyst. Paryż 1938 (także pt. Furcht und Elend des 3. Reiches)
Mutter Courage und ihre Kinder, wyst. Los Angeles 1946
Der gute Mensch von Sezuan, wyst. Los Angeles 1947
Herr Puntila und sein Knecht Matti, wyst. Berlin 1949
Mann ist Mann, wyst. Berlin 1951
Der kaukasische Kreidekreis, wyst. Berlin 1954
***
muzyka do filmów W. Disneya, A. Francka, A. i A. Thorndike i innych
Prace:
Notizen zu Noten, wyd. F. Hennenberg, «Reclams Universal-Bibliothek» t. 571, Lipsk 1974