Dessau, Paul

Dessau Paul, *19 XII 1894 Hamburg, †28 VI 1979 Berlin, niemiecki kompozytor i dyrygent. W latach 1910–12 kształcił się w Klindworth-Scharwenka-Konservatorium w Berlinie pod kierunkiem F. Zajica (skrzypce), E. Behma (fortepian) i M. Loewengarda (kompozycja). W latach 1912–14 był korepetytorem w Hamburger Stadttheater, a w latach następnych dyrygentem w teatrach dramatycznych i operowych w Kolonii (1919–23), Moguncji (1923) i Berlinie (1925–33). W 1933 wyemigrował do Paryża. Od 1939 do 1948 przebywał w USA; w tych latach uczył kompozycji w Jewish Mens Hebrew Association, pisał muzykę do filmów, m.in. W. Disneya. W 1942 rozpoczął wieloletnią współpracę z B. Brechtem, którą kontynuował również po powrocie do Berlina w latach 1948–56. W 1959 Dessau został mianowany wiceprzewodniczącym Deutsche Akademie der Künste. Laureat nagród NRD (1953, 1956, 1965).

Charakterystycznym rysem twórczości Dessau (zwłaszcza wczesnej) jest nawiązywanie do muzyki hebrajskiej przez zapożyczenia melodycznego. Procedura ta ma miejsce m.in. w Sinfonie in einem Satz (1926), w której przez pierwsze kilkadziesiąt taktów brzmi temat dawnej żydowskiej pieśni-modlitwy Kol Nidrei, oraz w oratorium Haggada (1936) uważanym za kompozycję najsilniej przepojoną judaizmem. Równolegle z poszukiwaniem inspirujących myśli w folklorze swej nacji kompozytor pracował nad techniczną stroną wypowiedzi muzycznej.

W młodzieńczych utworach Dessaua, pisanych w latach międzywojennych, znajdują odbicie niektóre elementy Hindemithowskiego programu, określanego mianem „nowej rzeczowości”. Propagowana idea solidnego rzemiosła kompozytorskiego, realizowana na bazie dawnych technik i form, zaowocowała głównie w kompozycjach kameralnych Dessaua, a mianowicie w Concertino, Trio smyczkowym, Sonatinie i I Kwartecie, a także we wspomnianej już Symfonii. Znamienne dla tych utworów jest kontrapunktyczne prowadzenie linii melodycznej, barokowa motoryka oraz eksploatowanie formy fugi (także fugi podwójnej, jak np. w Symfonii) i passacaglii jako poszczególnych części utworów. Spójność konstrukcji bywa osiągana również w wyniku powiązań tematycznych, jak np. w I Kwartecie, którego skrajne części (cz. I Intrada i Passacaglia, cz. III Preludium i Fuga) zawierają tę samą myśl melodyczną będącą serią dwunastu dźwięków. Kwartet ten nie jest jednak jeszcze kompozycją pisaną według reguł dodekafonii. Dessau zainteresował się tą techniką z końcem lat 30.

Pierwszym studium dodekafonicznym były Zwölfton-Versuche na fortepian (1937). W równie konsekwentny sposób Dessau posłużył się dodekafonią w pieśniach Abbitte do słów F. Hölderlina i Les voix do słów P. Verlaine’a oraz w 3 Stücke na skrzypce i fortepian i w II Kwartecie smyczkowym. Wypracowane w latach międzywojennych środki techniczne wykorzystywał kompozytor sporadycznie również w późniejszej twórczości, ale nie stanowiły one już o zasadzie konstrukcyjnej utworu.

Dojrzałość twórcza Dessaua przypada na lata współpracy z B. Brechtem. Kompozytor podzielał poglądy pisarza na temat społeczno-politycznego oddziaływania sztuki i w swoisty sposób realizował Brechtowską koncepcję funkcji muzyki w utworach z tekstem, według której winna ona wykazywać swą samodzielność, a zarazem stanowić komentarz dla warstwy słownej i pośredniczyć w przekazywaniu sensu treści literackich. To niełatwe zadanie rozwiązał Dessau przez osobliwe przejaskrawienia w charakterystyce postaci i in. karykaturalne ujęcia brzmieniowe. Zastosowanie środków muzycznej groteski przejawia się w satyrycznej instrumenta-cji (np. glissanda puzonów w pompatycznym marszu żałobnym w 1. scenie Lukullusa), w efektach „grymasu” harmonicznego uzyskanego przez operowanie dysonansem w prostej, funkcyjnej strukturze (np. zabrudzenia motywu trąbek w wymienionym marszu z Lukullusa), w nieoczekiwanych „nieprawidłowościach”, „skrzywieniach” w partiach wokalnych (np. koloratury i deklamacje Lukullusa), a także w nawiązaniach do muzyki popularnej (np. karykaturalna wersja szlagieru Je cherche après Titine z Dzisiejszych czasów Chaplina charakteryzująca postać kokietki w Puntili). Dessau komentował tekst, zachowując dystans do świata w nim przedstawionego.

Literatura: F. Hennenberg Dessau-Brecht musikalische Arbeiten, Berlin 1963; „Musik und Gesellschaft” XIV 1964, nr specjalny z okazji 60. rocznicy urodzin Dessaua (zawiera m.in. spis kompozycji Dessaua); F. Hennenberg Paul Dessau. Eine Biographie, Lipsk 1965; Aus Gesprächen, księga pamiątkowa Paula Dessaua, red. D. Boeck i in., Lipsk 1974 (zawiera katalog dzieł, dyskografię, bibliografię)

F.K. Prieberg Musik im anderen Deutschland, Kolonia 1968; F. Hennenberg Paul Dessaus politische Chorkantaten 1944-68 oraz G. Rienäcker Zu einigen Gestaltungsproblemen im Opemschaffen von Paul Dessau w: Sammelbände zur Musikgeschichte der DDR, t. 1 i 2, red. H.A. Brockhaus i K. Niemann, Berlin 1969 i 1971; G. Rienäcker Zur Dialektik musikdramaturgischer Gestaltung. Analytische Notate zum zwölften Bild der Oper „Lanzelot” von Paul Dessau, „Deutsches Jahrbuch der Musikwissenschaft” XVII, 1972; G. Rienäcker „Einstein” — analytische Bemerkungen zur Oper von Paul Dessau, „Musik und Gesellschaft” XXIV, 1974; F. Henneberg Paul Dessau. Für Sie porträtiert, Lipsk 1974; E. Krause Rebellion und Dialektik. Paul Dessaus Musiktheater-Werke. Zum 80. Geburtstag des Komponisten, «Musikbühne» LXXIV, red. H. Seeger, Berlin 1974; L. Klingberg „Die Verurteilung des Lukullus” im Jahr 1951, „Beiträge zur Musikwissenschaft” XXXIII, 1992.