Delius, Frederick

Delius [d'í:lj^es] Frederick (Fritz) Theodore Albert, *29 I 1862 Bradford, †10 VI 1934 Grez-sur-Loing (Seine-et-Marne), angielski kompozytor. Przodkowie Deliusa pochodzili z Niemiec. Początkowo uczył się gry na fortepianie i skrzypcach. W latach 1884–86 był hodowcą pomarańczy w Solano Grove na Florydzie; tam poznał muzykę Afroamerykanów i pobierał naukę teorii u miejscowego nauczyciela — T. Warda. W latach 1886–88 studiował w konserwatorium w Lipsku, m.in. u S. Jadassohna i C. Reineckego; zaprzyjaźnił się wówczas z E. Griegiem, który namówił go do wyjazdu do Paryża i następni wprowadził w paryskie środowisko artystyczne. Od 1888 Delius zamieszkał na stałe we Francji; do 1899 przebywał w Paryżu, gdzie zaprzyjaźnił się m.in. a P. Gauguinem i E. Munchem, tam również związał się z Jelką Rosen, malarką, która pozostawiła szereg cennych portretów malarskich i rzeźbiarskich Deliusa. Wraz z nią przeniósł się w 1899 do Grez-sur-Loing. Rozwój zawleczonej z Florydy choroby spowodował w 1924 paraliż i utratę wzroku; mimo to Delius tworzył nadal, dyktując kilka ostatnich utworów swojemu sekretarzowi, angielskiemu muzykowi, E. Fenby’emu. W 1929 odbył się — z inicjatywy T. Beechama — pierwszy festiwal muzyki Deliusa w Londynie; w 1962 powstało w Anglii Delius Society, założone przez R. Gibsona.

Źródła pomysłów twórczych Deliusa to m.in. folklor Afroamerykanów, sztuka skandynawska, angielska, niemiecka i francuska. Intonacje afroamerykańskie, z którymi Delius zetknął się podczas pobytu na Florydzie, znalazły oddźwięk głównie w jego wczesnych kompozycjach (poemat symfoniczny Hiawatha, opera Koanga, wariacje Appalachia na temat pieśni niewolników Oh Honey, I Am Corning Down the River on the Morning). Zainteresowania literaturą i muzyką skandynawską datują się od początku przyjaźni Deliusa z Griegiem; przejawy ich odnajdujemy m.in. w On Hearing the First Cuckoo in Spring, gdzie Delius posłużył się cytatem norweskiej melodii ludowej, ponadto w inspirowanej zbiorem norweskich bajek balladzie symfonicznej Eventyr, a przede wszystkim w licznych utworach wokalno-instrumentalnych i w pieśniach, gdzie Delius chętnie sięgał po teksty norweskich i duńskich poetów. Bliski kompozytorowi był także poeta amerykański W. Whitman; przykładem silnego zespolenia jego poezji z muzyką Deliusa jest wokalno-instrumentalny poemat Sea Drift, wiernie oddający typ emocjonalizmu zawartego w tekście. Inspiracja folklorem angielskim widoczna jest m.in. w rapsodii Brigg Fair, gdzie angielska melodia ludowa stanowi temat wariacji. Delius podzielał również powszechne w tym czasie zainteresowanie twórczością F. Nietzschego, co najdobitniej przejawiło się w A Mass of Life. W twórczości Deliusa nastąpiło zderzenie elementów płynących z fascynacji sztuką i poetyką Północy (melancholijna nastrojowość wynikająca z preferencji wolnych temp, unikania ostrych kontrastów, przestrzegania jednorodności ekspresji i stosowania przyciszonej dynamiki) z impulsami płynącymi ze zbliżenia do francuskiego impresjonizmu, zwłaszcza w dziedzinie tonalności i sposobu kształtowania melodyki (paralelny ruch akordów, skale modalne, krótkie frazy melodyczne, powtarzanie lub wariacyjne opracowanie tematu). Delius nie przejął jednak w pełni impresjonistycznej techniki orkiestrowej, stosując bardziej nasycone brzmienia. Osobliwą cechą muzyki Deliusa jest obsesyjne występowanie w jego utworach (m.in. Paris, Life’s Dance, A Village Romeo and Juliet, Sea Drift, Koncert skrzypcowy) formuły melodycznej zawierającej następstwo dwu interwałów o kierunku wznoszącym (sekunda i skok kwartowy lub kwinto wy) i trzech o kierunku opadającym (sekunda, skok kwartowy lub kwintowy i ponownie sekunda). Na tle zachowawczo i akademicko zorientowanej twórczości współczesnych mu angielskich kompozytorów, jak E. Elgar, J. Ireland, A. Bax, twórczość Deliusa wyróżnia się dzięki znacznie bardziej radykalnemu nastawieniu wobec zagadnień języka dźwiękowego.

Literatura: M. Walker, S. Upton Delius Discography, Londyn 1973; R. Threlfall A Catalogue of the Compositions of Frederick Delius, Londyn 1977; C. Delius Frederick Delius. Memories of my Brother, Londyn 1935; E. Fenby Delius as I knew him, Londyn 1936, 2. wyd. 1948 (przedr. 1975), 3. wyd. 1966; M. Chop Frederick Delius, Berlin 1907; P. Heseltine Frederick Delius, Londyn 1923, 2. wyd. 1952 (przedr. 1974); R.H. Hull Delius, Londyn 1928; A. Hutchings Delius, Londyn 1948; Th. Beecham Frederick Delius, Londyn 1959, 2. wyd. 1975; E. Fenby Delius, Londyn 1971; L. Carley, R. Threlfall Delius and America, Londyn 1972; A. Jefferson Delius, Londyn 1972; L. Carley Delius. The Paris Years, Londyn 1975; C. Palmer Delius. Portrait of Cosmopolitan, Londyn 1976; L. Carley, R. Threlfall Delius. A Life in Pictures, Londyn 1977; R. Threlfàll Frederick Delius. A Supplementary Catalogue, Londyn 1986; Delius. A Life in Letters, t. 1: 1862–1908, t. 2: 1909–1934, wyd. L. Carley, Londyn 1983, 1988

R. Threlfàll Delius’s Unknown Opera „The Magic Fountain”, „Studies in Music” XI, 1977 (Australia); D. Redwood Flecker and Delius. The Making of „Hassan”, Londyn 1978; U. Frandsen Frederick Delius (1862–1934). Ein Verzeichnis der in öffentlichen Musikbibliotheken der Bundesrepublik Deutchland (Alte Bundesländer) vorhandenen Werke, „Forum Musikbibliothek” IV, 1992; M. Pilkington Delius, Bridge and Somervell, Londyn 1993; R. Threlfàll Delius’ Musical Apprenticeship. Incorporating a Survey of the Leipzig Notebooks, Londyn 1994.