Delibes [del’ib] Clément Philibert Léo, *21 II 1836 Saint-Germain-du-Val (Sarthe), †16 I 1891 Paryż, francuski kompozytor. Uzdolnienia muzyczne odziedziczył po rodzinie matki. Po śmierci ojca Delibes zamieszkał wraz z matką w Paryżu (1848), gdzie rozpoczął naukę w konserwatorium pod kierunkiem F. Le Couppeya (fortepian), F. Bazina (harmonia), F. Benoist (organy) i A. Adama (kompozycja). Obdarzony ładnym głosem, od dziecka śpiewał w chórach operowych i kościelnych (np. w Ste-Madeleine w Paryżu). W 1853 został korepetytorem w Théâtre Lyrique oraz organistą w kościele St-Pierre-de-Chaillot, w latach 1862–71 grał w kościele St-Jean-St-Franęois, równocześnie (1865–72) rozpoczął działalność w operze jako akompaniator, a następnie jako drugi dyrygent chóru (obok V. Masségo). Sporadycznie pisał też krytyki, które pod pseudonimem Elois Delbès ukazywały się w „Le Gaulois Hebdomadaire”. W 1856 Delibes zadebiutował w Théâtre de Folies Nouvelles 1-aktową operetką Deux sous de charbon ou Le suicide de Bigomeau (niezachowana). Odtąd poświęcił się niemal wyłącznie twórczości scenicznej, pisząc wiele oper, operetek i baletów. Decydującym momentem dla rozwoju twórczości baletowej Delibesa stała się propozycja E. Perrina, dyrektora opery paryskiej, która obejmowała napisanie 2. i 3. obrazu do baletu La source (z L. Minkusem). Wyróżnienie w postaci orderu Legii Honorowej (1877) przyniósł mu balet Sylvia, osnuty na tle Aminty T. Tassa. W 1881 Delibes został profesorem kompozycji w konserwatorium paryskim, a w 1884 – członkiem Institut de France.
Trzon twórczości Delibesa stanowią utwory sceniczne — opery i balety. W operach kompozytor nawiązywał do tradycji francuskiej opery komicznej, jednakże wprowadzał własne, niespotykane u innych kompozytorów określenia rodzajowe, jak opérette bouffe, folie czy asphyxie lyrique; zdołał też wypracować własny styl odznaczający się bogatą melodyką, umiejętnym charakteryzowaniem postaci i głębią dramatyzmu muzycznego, nawet przy słabym libretcie. Delibes posługiwał się chętnie parodią muzyczną, wykorzystując jako materiał motywy zaczerpnięte z twórczości znanych kompozytorów, np. w Les musiciens de 1’orchestre parodiuje Aubera, w Le boeuf Apis – Rossiniego. Powodzeniem wśród słuchaczy cieszyły się operetki i opery buffa Delibesa, lecz prawdziwą sławę, nie tylko we Francji, przyniosła mu opera komiczna Le roi l’a dit według V. Hugo. Najwybitniejszym dziełem operowym Delibesa jest Lakmé; mimo sentymentalizmu libretta pozostała ona w repertuarze do dziś – niewątpliwie dzięki muzyce, ciekawie podkreślającej orientalny wątek akcji. Szczególne powodzenie ma legenda zwana arią z dzwoneczkami, popularna także obecnie jako samodzielna popisowa aria koloraturowa. W ostatniej operze Delibesa Kassya, ukończonej i zinstrumentowanej przez Masseneta, kompozytor wyzyskał elementy muzyki słów, (trepak, dumka); podobnie w balecie Coppélia wprowadził wariacje na tematy z paryskiego zbioru Echos de Pologne Moniuszki. Rytmy słów można odnaleźć również w I akcie baletu Sylvia (libretto wg E.T.A. Hoffmanna), którego akcja rozgrywa się w XIX w. w Galicji. We współczesnym repertuarze popularnym utrzymuje się fragment tego baletu, Walc Swanildy. Począwszy od baletu La source, twórczość baletowa, choć mniej obfita niż operowa, odzwierciedla pełnię zdolności twórczych, a nawet reformatorskich Delibesa. Ujawnia ona nie tylko świetne posługiwanie się wyrafinowaną harmoniką, rytmiką czy instrumentacją, ale i doskonały zmysł dramatyczny kompozytora. Delibes traktował muzykę baletową nie jak tradycyjne XIX-wieczne divertimento, podporządkowane choreografii, lecz niczym samoistny dramat bez słów. Wybitne miejsce w tym gatunku zajmuje do dziś balet Coppelia. Największą formą w twórczości wokalno-instrumentalnej Delibesa jest kantata Alger, napisana z okazji powrotu Napoleona III z Algieru. Spośród ok. 20 pieśni Delibesa dużym powodzeniem cieszy się obecnie słynna pieśń hiszpańska Les filles de Cadiz. Twórczość fortepianowa ma znaczenie marginalne; składają się na nią utwory powstałe w okresie pracy Delibesa na stanowisku korepetytora w operze.
Literatura: E. Guiraud Léo Delibes, Paryż 1892; J. Loisel „Lakmé” de Léo Delibes, Paryż 1924; H. de Curzon Léo Delibes, Paryż 1927; F. Noske La mélodie française, Paryż 1954, wyd. zrewid. angielskie French Songfrom Berlioz to Duparc, Nowy Jork 1970; A. Coquis Léo Delibes, Paryż 1957; A. Coquis Léo Delibes, Paryż 1958; D. Blaize La 1500e de „Lakmé”, „Musica” 1961, z. 84; I. Davidson Balety Delibesa, „Sowietskaja Muzyka” XXV, 1961; R. Tatry Comment „Léo”… est deveneu Delibes, „Musica-disques” CVI, 1963; W. Studwell Chaikovskii, Delibes, Stravinskii. Four Essays on Three Masters, Chicago 1977; M.V. Boston An Essay on the Life and Works of Léo Delibes, dysertacja University of Iowa, 1981; W. Studwell Adolphe Adam and Léo Delibes. A Guide to Research, Nowy Jork 1987.
Wokalno-instrumentalne:
Alger, kantata, Paryż 1865
La mort d’Orphee, scena dramatyczna na tenor, chór i orkiestrę, Paryż 1878
Messe breve na 2 głosy, organy i kwartet smyczkowy
O Salutaris na 3 głosy i organy
Ave maris Stella, Agnus Dei, Ave verum, Ave Maria
pieśni chóralne z towarzyszeniem instrumentu, pieśni solowe do tekstów V. Hugo, A. Silvestre’a (Myrto), E. Augiera oraz A. Musseta (ze słynną Les filles de Cadiz na sopran, 1874)
nieliczne opracowania tańców na fortepian (musette, taniec szkocki, polki, kadryle, mazurki i in.)
Sceniczne:
opery, operetki:
Deux sous de charbon ou Le suicide de Bigorneau, także jako Double garde ou Un malade qui se porte bien, asphyxie lyrique, 1-aktowa (niezachowana), libretto J. Moineaux, praprem. Paryż 9 II 1856
Deux oieillesgardes, bouffonnerie musicale, 1-aktowa, libretto de Villeneuve, P. Lemonnier, praprem. Paryż 8 VIII 1856
Six demoiselles à marier, folie, 1-aktowa, libretto E. Jaime, A. Choler, praprem. Paryż 12 XI 1856
Maitre Griffard, także jako Les deuxprocureurs, opéra comique, 1-aktowa, libretto Mestépès, praprem. Paryż 3 X 1856
L’omelette à la Follembuche, opérette, 1-aktowa, libretto M. Michel, E. Labiche, praprem. Paryż 8 VI 1859
Monsieur de Bonne-Etoile, opéra comique, 1 -aktowa, libretto P. Gille, praprem. Paryż 6 I 1860
Les musiciens de lorchestre, opérette bouffe (z J. Offenbachem, J. Erlangerem i A. Hignardem), 2-aktowa, libretto de Forges, A. Bourdois, praprem. Paryż 25 I 1861
Les eaux d’Ems, comédie, 1-aktowa, libretto H. Crémieux, L. Halévy, praprem. Ems lato 1861
Mon ami Pierrot, także jako L’enfance de Pierrot, opérette, 1-aktowa, libretto Lockroy, praprem. Ems VI 1862
Le jardinier et son seigneur, także jako Le litvre, opéra comique, 1-aktowa, libretto M. Carré, T. Barriére, praprem. Paryż 1 V 1863
La tradition, fantaisie-prologue (niezachowana), libretto H. Derville, praprem. Paryż 5 I 1864
Le serpent ci plumes, farce, 1-aktowa, libretto P. Gille, Cham, praprem. Paryż 16 XII 1864
Le boeuf Apis, opéra bouffe, 2-aktowa (niezachowana), libretto P. Gille, Furpille, praprem. Paryż 25 IV 1865
Malbrough s’en va-t-en guerre, opéra bouffe, 4-aktowa (akty 1–3 z G. Bizetem, E. Jonasem i Legouix), libretto P. Siraudin, Williams, W. Busnach, praprem. Paryż 13 XII 1867
L’écossais de Chatou, opérette, 1-aktowa, libretto P. Gille, A. Jaime, praprem. Paryż 16 I 1869
La cour du roi Pétaud, opéra bouffe, 3-aktowa, libretto P. Gille, A. Jaime, praprem. Paryż 24 IV 1869
Le roi l’a dit, opéra comique, 3-aktowa, libretto E. Gondinet, praprem. Paryż 24 V 1873
Jean de Nivelle, drame lyrique, 3-aktowa, libretto E. Gondinet, P. Gille, praprem. Paryż 8 III 1880
Lakmé, opéra, 3-aktowa, libretto E. Gondinet, P. Gille, praprem. Paryż 14 IV 1883, prem. polska Warszawa 1896
Kassya, drame lyrique, 5-aktowa (akty 2–5 instrumentacja J. Massenet), libretto P. Gille, H. Meilhac, praprem. Paryż 24 III 1893
Le roi s’amuse, muzyka do dramatu V. Hugo, praprem. Paryż 22 XI 1882
balety:
La source (wystawiany w Wiedniu pt. Naila, die Quellenfee lub Die Quelle), 3 akty, 4 obrazy (1. i 4. L. Minkus), libretto C. Nuitter, Saint-Léon, praprem. Paryż 12 XI 1866
Coppélia ou La filie aux yeux d’émail, 2 akty, 3 obrazy, libretto C. Nuitter, Saint-Leon wg E.T.A. Hoffmanna, praprem. Paryż 2 V 1870, prem. polska Warszawa 1882
Sylvia ou la nymphe de Diane, 3 akty, 5 obrazów, libretto J. Barbier, S. Reynach wg T. Tassa, praprem. Paryż 14 VI 1876
Valse ou Le pas de fleurs, divertissement do Le corsaire A. Adama, praprem. Paryż 21 X 1867