Cwietajewa [cwiet'a-] Marina Iwanowna, *26 IX 1892 Moskwa, †31 VIII 1941 Jełabuga, rosyjska poetka. Córka filologa i historyka sztuki, założyciela muzeum sztuk pięknych oraz pianistki Marii Mein, od dziecka władająca trzema językami i obdarzona absolutnym słuchem, kształcona była przez matkę na profesjonalnego muzyka. Intelektualna i artystyczna atmosfera rodzinnego domu kształtowała osobowość i przyszłą twórczość poetki. Jej talent literacki przejawił się wcześnie; „rymowała” już w dzieciństwie, debiutowała w 1910. Od 1922 na emigracji (Berlin, Praga, Paryż), w 1939 wróciła do ZSRR; zaszczuta, niepewna losu aresztowanych męża i córki, popełniła samobójstwo.
Dramatyczne koleje życia Cwietajewej wpisują się w jej sztukę — głęboko osobistą, z dojmującym leitmotivem nieuchronności fatum i tęsknoty za arkadyjską przystanią. Indywidualistka, nie identyfikowała się z żadnym ugrupowaniem, jednak jej twórczość o romantycznej genealogii bliska jest ekspresjonizmowi, a w rozumieniu roli słowa — eksperymentom futurystów. Prócz tematyki intymnej Cwietajewa podejmowała uniwersalną, sięgała po antyczne i germańskie mity, rosyjski i cygański folklor (z charakterystycznym zaśpiewem, zaklęciami, lamentem). Jej obszerną spuściznę: zbiory liryków (m.in. Wiorsty 1921–22, Riemiesło i Psichieja 1923, Posle Rossiji 1928) i poematy (Poema góry i Poema końca 1924, Poema wozducha 1927 i in.), dramaty, eseistykę, prozę wspomnieniową, autobiograficzną i epistolarną cechuje unikatowy styl, w którym niekonwencjonalne odczuwanie świata rywalizuje z wynalazczością formalną.
„Nie urodziłam się muzykiem [...] ale dla istoty muzyki” (szkic Matka i muzyka 1935). Można tu mówić o swoistej transpozycji talentu muzycznego na poetycki. Intelektualizm i żywiołowość — dwa dopełniające się bieguny jej poetyki — oddają jakby samą esencję muzyki: emocje i aktywność formy. Przy zachowaniu dyscypliny rzemiosła są to uczucia „nie znające miary w świecie miar” (Cwietajewa), przekładane na wyrazistą stylistykę: ekspansywne neologizmy, hiperbolę, oksymoron, antytezę, sarkastyczną ironię. Wypowiedzi o muzyce, motywy, metaforyka, intensywna instrumentacja: ciągi anaforyczne, aliteracje, paronomazje — to zaledwie powierzchniowe manifestacje związku pisarstwa Cwietajewej z muzyką, która sięga głębokich pokładów struktury słownej. Ujawnia to zwłaszcza tok składniowo-intonacyjny. Wyrażająca napór i złożoność doznań, „akustyczna”, rytmicznie zmienna fraza — niespokojna, cięta, oparta na konstrukcjach eliptycznych, wtrąceniach, zamilknięciach, raptownych wzniesieniach i spadkach — kierowana jest wprost do słuchacza i artykułowana jakby w biegu, „kinetyczna” (M. Słonim, w: Stichotworienija i poemy, t. 3 aneks). Dynamikę i dysonansowe napięcie podkreśla „nadużywana” interpunkcja: pytajniki, wykrzyknienia, wielokropki, nawiasy, a zwłaszcza myślniki; pauzy te w szczególny sposób rytmizują wypowiedź, tworzą „metryczne synkopy”, a rozbijanie słów na sylaby autonomizuje fonemy i upodabnia tekst do zapisu nutowego. To efekt fascynacji poetki partyturami: „teksty romansów z mojego dzieciństwa, pełne koniecznych myślników [...] były również książkami, tyle że zaopatrzonymi w nuty” (Matka i muzyka). Inne wyznanie z tegoż szkicu — o gamie chromatycznej, którą nazywa „harmonią mojej duszy”, „Romantyką i Dramatyką” — pozwala interpretować charakterystyczne dla Cwietajewej rozszerzanie skali poetyckiego wyrazu przez pryzmat jej muzycznego wykształcenia. Powiązania z muzyką wykazuje zwłaszcza poemat Krysołow 1925; motyw flecisty przeciwstawiony trywialności bytu (w warstwie fonicznej „spirytualistyczna melodia samogłosek” skontrastowana z „materią spółgłosek” — J. Etkind) akcentuje zarazem ambiwalentną naturę muzyki, jej uwodzicielsko-demoniczny pierwiastek, a zróżnicowana budowa metrorytmiczna utworu nawiązuje do form muzycznych (kuplety, marsz, wariacyjne prowadzenie wątków).
Styl Cwietajewej kojarzony bywa z muzyką Skriabina, także Szostakowicza, który skomponował cykl wokalny Szest’ stichotworienij M. Cwietajewej (1973). Trzykrotnie sięgał po jej teksty B. Tiszczenko (Marina. Wtoraja simfonija 1964, Tri pieśni 1970, Echo. Szestaja simfonija 1988). Do najczęściej umuzycznianych należy cykl Biessonnica, opracowany w 1977 przez G. Gontarienko (jej autorstwa również kantata Płaczi z 1968), później przez M. Bronnera i J. Gochman. Pieśni, utwory chóralne i wokalno-instrumentalne pisali również: A. Sznitke (1963, 1965), A. Nikołajew (1967), G. Okuniew (1967), S. Gubajdulina (Czas duszy 1974, wersje 1976 i 1988), M. Tariwierdijew (1975), S. Żukow (Monołogi na stichi M. Cwietajewej 1980–82), A. Brycyn, J. Kożewnikowa (kantata Ziemnoj pokłon), T. Nazarowa-Metner (1988), A. Pietrow, A. Zarycki. Ponadto do tekstów Cwietajewej i innych poetów większe kompozycje pisali: B. Czajkowski (Znaki Zodiaka 1974), J. Falik (Priczot, Zwienidień 1980), L. Jefincewa (Ostrow lubwi 1986), G. Żubanowa (Ostrow żenszczin), W. Rubin (Wiek moj, zwier moj 1991), A. Kułygin (Pieriesiekajuszczijesiaparaleli 1995) i in.
Edycje: Dom koło starego Pimena. Szkice i wspomnienia, przekł. W. Bieńkowska i S. Pollak, Warszawa 1971; Wybór wierszy, przekł. i posłowie J. Salamon, Kraków 1977; Izbrannaja proza, red. A. Sumierkin, 2 t., Nowy Jork 1979; Stichotworienija i poemy, red. A. Sumierkin i W. Szwiejcer, 5 t., Nowy Jork 1980–85; R.M. Rilke, B. Pasternak, M. Cwietajewa, Pis’ma 1926 g., Moskwa 1990; Sobranije soczinienij, 7 t., Moskwa 1995.
Literatura: A. Cwietajewa Wospominanija, Moskwa 1984; E. Stankiewicz The Orchestration of Rhythms in the Poetry of Marina Cwietajewa, „Slavica Hierosolymitana” 1981 nr 5–6; W. Aleksandrow Folkłorno-piesiennyje motywy w lirikie M. Cwietajewej, w: Russkaja litieratumaja i folkłornaja tradicyja, red. D. Miedrisz, Wołgograd 1983; B. Kac „Stań muzykoju, słowo!”, Leningrad 1983; A. Saakjanc Marina Cwietajewa, Moskwa 1988; J. Płatek Wier'tie muzykie, Moskwa 1989; S. Jelnickaja Poeticzeskij mir Cwietajewej, Wiedeń 1991 (zawiera bibliografię); Wokalnyje soczinienija na stichi M. Cwietajewej, red. Ł.W. Koptiewa, Moskwa 1991; Marina Tsvetaeva, materiały z sympozjum Lozanna 30 VI–3 VII 1982, red. R. Kemball, J. Etkind i L. Heller, Berno 1991; J. Etkind Flejtist i krysy, „Wbprosy litieratury” 1992 nr 3; I. Malinkowicz Swoja czużaja pieśń. „Krysołow” M. Cwietajewej, „Litieraturnoje obozrienije” 1992 nr 11; J. Sobolewska Mifopoetika „Poemy gory” i „Poemy końca” M. Cwietajewej kak osnowa muzykalnoj architiektoniki cykła, w: K. Balmont, M. Cwietajewa i chudożestwiennyje iskanija XX w., Iwanowo 1993; A. Grigorjewa Kamiernaja wokalnaja muzyka. Polski i obrietienija, „Muzykalnaja akadiemija” 1997 nr 2; B. Kac Muzykalnyje kluczi k russkoj poezii, Sankt Petersburg 1997.
