Cowell, Henry

Cowell [k'a^uel] Henry Dixon, *11 III 1897 Menlo Park (Kalifornia), †10 XII 1965 Shady Hill (Nowy Jork), amerykański kompozytor, pianista i muzykolog. Studiował u Ch. Seegera na University of California w Berkeley, u R. Woodmana w Institute of Applied Music w Nowym Jorku i u E. von Hornbostla w Berlinie (muzykologię porównawczą). W latach 1923–33 koncertował w Europie, a następnie w Ameryce, zapoznając publiczność głównie z własnymi eksperymentami w zakresie wydobycia dźwięku fortepianu (klastery, gra bezpośrednio na strunach itd.). Występy te niekiedy wywoływały gwałtowne sprzeciwy publiczności i kończyły się skandalami (Lipsk 1923, Hawana 1930). Cowell był zapalonym propagatorem także muzyki innych twórców współczesnych, przede wszystkim amerykańskich. W 1927 założył New Music Edition, w którym publikował m.in. utwory Ch. Ivesa, a z kompozytorów europejskich A. Schönberga i A. Weberna. W 1928 zorganizował wraz z E. Varèse’em, C. Salzedą i C. Chávezem Pan American Association of Composers. Pisarstwo Cowella to jeszcze jedna forma propagowania współczesnej twórczości kompozytorskiej i związanej z nią problematyki; Cowell opublikował m.in. książkę (napisaną wspólnie z S. Robertson, żoną Cowella od 1941) poświęconą życiu i twórczości Ch. Ivesa. Od 1951 był członkiem National Institute of Arts and Letters, w latach 1951–55 przewodniczącym American Composers Alliance. W latach 1928–63 był dyrektorem New School of Social Research w Nowym Jorku; w latach 1949–65 wykładał również w Columbia University, nadto wygłaszał odczyty w innych uczelniach obu Ameryk, w Europie i Azji. Studiowali u niego m.in. G. Gershwin, L. Harrison i J. Cage. W latach 1956–57 odbył podróż do krajów azjatyckich (Turcja, Liban, Iran, Pakistan, Indie, Japonia) przedsięwziętą dla studiowania muzyki orientalnej, zwłaszcza perskiej i hinduskiej, a połączoną z wykładami (Teheran, Madras).

Cowell był jednym z przedstawicieli amerykańskiej awangardy swojego pokolenia. Jako pierwszy kompozytor na szeroką skalę stosował technikę klasterów; od niego pochodzi również sam termin „tone-clusters” (później wprowadzał też wymiennie określenie „secondal harmonies”). Już jego młodzieńcze utwory fortepianowe, takie jak Adventure in Harmony (1911), zawierają klasterowe brzmienia, uzyskiwane przez uderzanie w klawiaturę dłonią, pięścią i przedramieniem. Klastery w kompozycjach Cowella pojawiają się jako podstawowe struktury w postaci przesuwających się, szerokich bloków dźwiękowych, a także jako warstwa towarzysząca liniom melodycznym. W latach 20-tych kompozytor wprowadzał dalsze innowacje w zakresie sposobów wydobycia dźwięków z fortepianu, a to głównie poprzez bezpośrednią grę na strunach instrumentu (Aeolian Harp, The Banshee). Od ok. 1930 Cowell eksperymentował również w zakresie formy utworu, np. w III Kwartecie smyczkowym zezwala na wykonywanie fragmentów kompozycji w dowolnej kolejności, nadto dopuszcza możliwość powtórzenia odcinków utworu lub opuszczenia niektórych. Na tego rodzaju aleatoryczne zjawisko wprowadza określenie „elastic form”. Cowell jest współtwórcą (z L. Thereminem) rytmikonu – instrumentu elektrycznego umożliwiającego wytwarzanie wielu symultanicznych kombinacji rytmicznych. Kompozytor zastosował ten instrument w połączeniu z tradycyjną orkiestrą w utworze Rhythmicana (1931).

Twórczość Cowella świadczy o ogromnej chłonności kompozytora w przyjmowaniu idei muzycznej różnych kultur świata. W bogatej spuściźnie Cowell (ok. 1000 utworów) znajdują odzwierciedlenie jego zainteresowania muzyką orientalną, europejską i amerykańską; kompozytor wykorzystuje charakterystyczne modele rytmiczne i melodyczne. Wschodu oraz egzotyczne instrumentarium (np. 2 koncerty na japońskie koto i orkiestrę, Symfonia „Madras” na orkiestrę i hindusko-perskie instrumenty table i jala-tarang), czerpie również z folkloru Irlandii, kraju swych przodków (Celtic Set na zespół instrumentów, IV Symfonia). Jeszcze jednym źródłem inspiracji były dlań dawne hymny amerykańskie; charakterystyczne układy formalne i harmoniczne tej muzyki wykorzystane są m.in. w Old American Countryside na orkiestrę, Tales of our Countryside na fortepian i orkiestrę, a także w 18 utworach na różne zestawy instrumentów pt. Hymn and Fuguing Tunes.

Literatura: H. Weisgall, The Music of Henry Cowell, “The Music Quarterly” XLV 1959 (z wykazem kompozycji); J. Cage, The History of Experimental Music in the United States, w: Silence, Middletown (Connecticut) 1961; E. Heim, Henry Cowell, w: Musical America, Nowy Jork 1962; B. Schäffer, Muzyka XX wieku. Twórcy i problemy, Kraków 1975; B. Saylor, The Writings of Henry Cowell. A Description Bibliography, Nowy Jork 1977; R. H. Mead, Cowell, Ives and „New Music”, „The Music Quarterly” LXVI 1980; R. H. Mead, Henry Cowell’s New Music, 1925–1936, Ann Arbor 1981; M. L. Manion, Writings about Henry Cowell. An Annotated Bibliography, Brooklyn (Nowy Jork) 1982; F. Koch, Reflections on Composing. Four American Composers: Ewell, Shepherd, Rogers, Cowell, Pittsburgh 1983; H. W. Hitchcock, Henry Cowell’s „Ostinato Pianissimo”, „The Music Quarterly” LXX 1984; B. Saylor, The Tempering of Henry Cowell’s „Dissonant Counterpoint”, „Essays on Modern Music” II 1985; W. Lichtenwanger, The Music of Henry Cowell. A Descriptive Catalog, «ISAM Monographs», nr 23, Brooklyn (Nowy Jork) 1986.