Čiurlionis, Mikalojus Konstantinas

Čiurlionis [cziurli'onis] Mikalojus Konstantinas, *22 IX 1875 Varèna (dawniej Orany), †10 IV 1911 Pustelnik (dziś Marki k. Warszawy), litewski kompozytor, malarz i pisarz. Najstarszy z 9 dzieci, dorastał w muzykalnej rodzinie wiejskiego organisty, który jego i młodsze rodzeństwo uczył początków muzyki. Dzieciństwo spędził w Druskienikach. Jako 14-letni chłopiec został przyjęty do dworskiej orkiestry ks. Michała Ogińskiego w Płungianach, w której grał na flecie. Dzięki poparciu i pomocy materialnej Ogińskiego Čiurlionis udał się na dalsze studia do Warszawy. W latach 1894–99 kształcił się pod kierunkiem T. Mierz-Brzezickiego, a następnie A. Sygietyńskiego (fortepian) i Z. Noskowskiego (kompozycja) w Warszawskim Instytucie Muzycznym. Okres warszawski odegrał istotną rolę w życiu i kształtowaniu się jego twórczej osobowości. Blisko związany z młodopolskim środowiskiem artystycznym, poza muzyczną problematyką interesował się historią, naukami przyrodniczymi, astronomią, filozofią. Do ulubionych lektur Čiurlionisa należały dzieła Mickiewicza, a także późna, mistyczna twórczość Słowackiego – jako jedno z najważniejszych źródeł inspiracji. W latach 1901–02 uzupełniał wykształcenie muzyczne w konserwatorium lipskim u S. Jadassohna i C. Reineckego. Po powrocie do Warszawy wstąpił do szkoły rysunku J. Kauzika, a w 1904 rozpoczął studia pod kierunkiem K. Krzyżanowskiego (portret), K. Tichego (sztuka stosowana) i F. Ruszczyca (pejzaż) w nowo powstałej Szkole Sztuk Pięknych kierowanej przez K. Stabrowskiego. Brał udział w organizowanych przez tę uczelnię plenerach w Istebnej, Arkadii. Bywał gościem salonu Stabrowskich z A. Górskim, Z. Przesmyckim, T. Micińskim, B. Leśmianem, i in. Do jego mecenasów i przyjaciół należała rodzina Markiewiczów, Wolmanów, Morawskich. Zażyła przyjaźń Čiurlionisa z Eugeniuszem Morawskim zaowocowała wspólnym muzykowaniem, obfitą korespondencją, wymianą muzycznych pomysłów i inspiracji (zadedykował mu swój poemat symfoniczny W lesie), podróżami, m.in. na Krym i Kaukaz. Dzięki wsparciu finansowemu Wolmanów w 1906 odwiedził Pragę, Wiedeń, Norymbergę, Drezno i Monachium.

Od czasów warszawskich coraz bliższe artyście stawały się również sprawy litewskie. Nawiązał kontakt z Litewskim Towarzystwem Pomocy Wzajemnej i zaangażował się w prowadzenie działającego przy nim chóru. O dalszych losach Čiurlionisa zadecydował jednak udział w I Wystawie Sztuki Litewskiej w Wilnie i od końca 1907 stały w nim pobyt. Włączył się aktywnie w litewski narodowy ruch kulturalny. Udział w pracach Towarzystwa Sztuki Litewskiej (był jego współzałożycielem i członkiem) zaowocował powstaniem Komisji ds. Zbierania Pieśni Litewskiego Towarzystwa Nauk. W 1908 Čiurlionis współtworzył II Wystawę Sztuki Litewskiej (projektował druki, wystawiał własne prace), a także m.in. doprowadził do prawykonania dyplomowego utworu, kantaty De profundis, kierował chórem Wileńskie Kankle, udzielał lekcji muzyki, namalował kurtynę dla siedziby towarzystwa „Rúta”. Na początku 1909 poślubił pisarkę i poetkę Sofiję Kymantaité, absolwentkę UJ, uczącą go języka litewskiego. Wspólnie podjęli pracę nad pierwszą litewską operą opartą na rodzimym micie o bogini Bałtyku Juracie, która miłość do śmiertelnego rybaka przypłaciła swoim unicestwieniem przez boga wojny, Perkunasa. Do niedokończonego ostatecznie dzieła pt. Jūrate pozostały szkice dekoracji i kurtyny oraz dwa obrazy: Pioruny i Perkun (1909). Zrealizowaną do końca pracą pozostaje książka Lietuvoje [‘na Litwie’] z tekstami głównie Sofiji i opracowaniem szaty graficznej autorstwa jej męża (Wilno 1910). Jako artysta Čiurlionis, stając się uosobieniem litewskiego odrodzenia narodowego opartego na rodzimym folklorze, włączył się czynnie w odkrywanie tego, „co prawdziwie litewskie, stanowić będzie o wyjątkowości tego stylu”. W krajobrazie litewskim odnalazł archetyp swojej duchowej ojczyzny. Jego wizjonerskie, często fantazyjne kompozycje malarskie, opierają się bowiem na realnym sposobie obrazowania związanym z rodzinną ziemią.

Lata 1907–09, które przyniosły rozkwit jego twórczości malarskiej, Čiurlionis dzielił pomiędzy pobytami w Wilnie, Druskienikach i St. Petersburgu. W stolicy imperium artysta zbliżył się do ugrupowania malarzy modernistów z kręgu „Mir Iskusstwa” [Świat Sztuki]. Jego twórczość malarską eksponowano coraz częściej na wystawach Związku Artystów Rosyjskich. Stąd wysłał także kilka swoich prac na XIII Wystawę Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” w Krakowie. Ciągłe borykanie się z trudnościami finansowymi, jak również okupiony ogromnym wysiłkiem fizycznym proces twórczy, doprowadziły do pogorszenia stanu zdrowia Čiurlionisa (przechodził załamanie nerwowe) i jego przedwczesnej śmierci w 36. roku życia. Jego nauczyciel akademicki i przyjaciel F. Ruszczyc w mowie pogrzebowej na wileńskiej Rossie podkreślił, że obrazy litewskiego artysty zasłużyły na „synestezyjne miano tęczowych mostów dźwięków i barw, przerzucanych z naszego brzegu do dalekich krain”. Inny uczestnik uroczystości funeralnych nazwał go przewodnikiem swojego ludu, „Królem-Duchem Litwy”.

Już po upływie 10 lat od nagłej śmierci artysty, w 1921 w Kownie zorganizowana została Tymczasowa Galeria Čiurlionisa. Jego niemal cała artystyczna spuścizna (obrazy, rysunki, szkicowniki, grafika, nuty, fotografie, listy, artykuły i poematy prozą) stała się podstawą, fascynującą perłą w kolekcji dzisiejszego Narodowego Muzeum Sztuki jego imienia (Nacionalinis M.K. Čiurlionio Dailes Muziejus) w Kownie. Ponadto od lat 60. XX wieku w rodzinnym domu artysty w Druskienikach (ul. Čiurlionio 35) czynne jest także jego biograficzne muzeum.

Čiurlionis był malarzem w tej samej mierze, co kompozytorem. Twierdził, że „...nie ma granic pomiędzy sztukami. Muzyka łączy poezję i malarstwo, i ma swoją architektonikę. Malarstwo może posiadać także takąż architektonikę jak muzyka i w farbach wyrażać dźwięki”. Artysta bowiem, w duchu idei korespondencji sztuk, w oryginalny sposób w swoich pracach dążył do syntezy malarstwa i muzyki. Idea transformacji jakości muzycznych na plastyczne, znana już romantykom, w twórczości Čiurlionisa zaowocowała secesyjną stylistyką epoki art nouveau. Poza wystawami pośmiertnymi w St. Petersburgu, Moskwie w latach 1911–1919, jego obrazy prezentowano z pracami artystów z grupy „Świat Sztuki” już w 1910 w Paryżu na wystawie Les Artistes Russes, Decors et Costumes de Théatre et Tableau oraz w 1912 w Londynie na II Wystawie Postimpresjonistów. W czasach sowieckich publiczne pokazywanie twórczości artysty było mocno ograniczane, ze szkodą dla europejskiej recepcji jego twórczości. Udało się jednak zaprezentować jego dorobek muzyczny i malarski dość nieoczekiwanie w 1979 w Berlinie Zachodnim. Pierwsze badania nad twórczością tego wielkiego twórcy i wizjonera poza granicami sowieckiej Litwy udało się zaprezentować w 1949 na konferencji historyków sztuki UNESCO, gdy A. Rannit ogłosił go symbolistą, prekursorem surrealizmu, abstrakcjonizmu i malarstwa metafizycznego. W Wilnie pierwszy tekst związany z twórczością Čiurlionisa ogłosił drukiem w 1956 Vytautas Landsbergis, jego późniejszy główny badacz.

Przygotowanie muzyczne rozszerzyło możliwości plastyczne Čiurlionisa, nadając im swoiste piętno; jednocześnie im bardziej oddawał się malarstwu, tym znaczniej zmieniał się jego warsztat muzyczny. Ewolucję założeń twórczych najpełniej ilustrują jego utwory fortepianowe, zwłaszcza preludia, które powstawały na każdym etapie jego drogi twórczej i które stanowią najliczniejszą grupę dzieł w jego spuściźnie kompozytorskiej. Na ukształtowanie wczesnego stylu artysty w okresie warszawskim (1896–1904), wybór muzycznych gatunków, wykonywany repertuar pianistyczny, pierwsze przejawy zainteresowania ludowością miał Fryderyk Chopin. Wychodząc od estetyki romantycznej, w latach 1904–09 Čiurlionis doszedł poprzez przełamywanie tradycyjnego myślenia melodyczno-tematycznego do nowego sposobu konstruowania melodyki na swoistych zasadach serialnych (serie 4-, 6-, 7- i 9-dźwiękowe). Forma ostinatowa, poszukiwania w zakresie rytmiki (polirytmia), tonalności (politonalność) i faktury oraz przetwarzanie folkloru zbliżają twórczość Čiurlionisa do Bartóka. Zwracał uwagę młodych kompozytorów na artystyczną wartość starodawnych ludowych melodii litewskich (artykuł z 1910). Jego opracowania pieśni ludowych na chór mieszany czy dziecięcy uchodzić mogą za wzorcowe. Poemat symfoniczny Miške jest pierwszym w historii profesjonalnej muzyki litewskiej utworem orkiestrowym. Późnoromantyczną symfonikę reprezentuje również największe dzieło — poemat symfoniczny Jūra.

Równolegle z komponowaniem zajmował się Čiurlionis twórczością literacką i umiłowaną sztuką malarską. Jego dialog pomiędzy malarstwem i muzyką znaczą od 1904 sugestywne, niemal abstrakcyjne „pejzaże wyobraźni”. Te subtelne i nastrojowe dzieła, inspirowane naturą, światem mitów, baśni, filozofią i litewskim folklorem, w oryginalny sposób uobecniają transpozycję idei muzycznych w utworze plastycznym. Wśród obrazów odznaczających się wzmożoną intensywnością prekursorskich poszukiwań malarskich są dzieła o tytułach wykorzystujących terminologię  muzyczną, jak preludia, fugi, fantazje oraz cykliczne, 3- i 4-częściowe sonaty malarskie z lat 1907–1909 (Sonata słońca, Sonata wiosny, Sonata węża, Sonata morza, Sonata lata, Sonata gwiazd i Sonata piramid), opatrzone określeniami odpowiadającymi klasycznej formie cyklu sonatowego: Allegro — Andante — Scherzo — Finale. Čiurlionis jako pierwszy na tak dużą skalę starał się urzeczywistnić czasową zasadę rozwoju formy plastycznej, kreując ideę przestrzeni malarskiej rozwijającej się w czasie, m.in. poprzez szeregowanie poszczególnych obrazów cyklu. Nakładające się na siebie plany pozostają tu ze sobą we wzajemnej relacji, tworzą skomplikowane układy rytmiczne, dynamizują formę na wzór logiki budowy utworu muzycznego. Jednocześnie, obok paralelnego odczytywania zgodnie z zasadami polifonii, kontrapunktu „muzycznego wydźwięku” przenikającego całą malarską twórczość artysty w stosunku do własnych kompozycji muzycznych – nie stronił od ludowej stylizacji, artystycznych pokrewieństw. Zwłaszcza w szkicownikach odnajdujemy liczne ślady wpisane w realistyczne wątki i motywy krajobrazowe, ze słynnymi litewskimi krzyżami przydrożnymi i cmentarnymi włącznie. Jego szkice portretów z natury, ale i kopie wskazują na znajomość sztuki J. Matejki. Imponował mu jednak rozległością i wielostronnością talentów zwłaszcza jego genialny uczeń S. Wyspiański.

Pomimo krótkiego życia Čiurlionis pozostawił ok. 300 utworów muzycznych, tyleż rysunków i szkiców, 60 grafik, 250 obrazów (głównie tempery i pastele). Za jego życia opublikowano tylko 3 utwory fortepianowe i mały zbiór opracowań pieśni ludowych na chór dziecięcy (1909). Za życia Čiurlionis wyżej ceniony był jako malarz-symbolista niż jako kompozytor. Jego twórczość malarska, choć nie zawsze spotykała się ze zrozumieniem, stanowiła ważne ogniwo w rozwoju sztuki rosyjskich modernistów (W. Kandinsky, A. Benois, M. Gorki, A. Skriabin i in.). Obecnie – dzięki edycji z końca XX wieku – coraz pełniej poznajemy również jego twórczość słowną (poematy prozą, artykuły i pisma, spuścizna epistolarna), zwłaszcza tę pisaną w języku polskim (w końcu lat 20. trafiła do Kowna, zakupiona w Warszawie przez rząd litewski). Ze względu na kontakty Čiurlionisa z polskimi poetami, artystami i muzykami (T. Miciński, S. Wyrzykowski, F. Ruszczyc, K. Stabrowski, W. Jurgielewicz, K. Krzyżanowski, T. Pruszkowski, E. Morawski, W. Landowska, Z. Noskowski, A. Sygietyński), jego korespondencja należy do ważnych źródeł w polskiej kulturze przełomu wieków. Osobne w niej miejsce zajmują arcyciekawe listy kierowane do ukochanego brata Pawła, również uzdolnionego muzycznie studenta Warszawskiego Instytutu Muzycznego. Są one niezwykle cennym źródłem informacji na temat życia i twórczości starszego z braci.

Jednocześnie w ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania kompozytorską twórczością artysty. W Warszawie już z okazji 100-lecia urodzin Čiurlionisa w Akademii Muzycznej odbył się koncert poświęcony jego pamięci. Warszawski okres w życiu malarza i kompozytora upamiętniają również dwie tablice: na kamienicy przy ul. Żurawiej 45 (Čiurlionis mieszkał tu w latach 1905–1907) oraz na budynku w Pustelniku, gdzie zmarł. Warty odnotowania jest również monograficzny koncert w dniu 5 X 1995 z okazji 120-lecia urodzin kompozytora. W Muzeum Kolekcji im. Jana Pawła II wystąpili artyści litewscy z udziałem najwybitniejszego znawcy dzieła kompozytora – V. Landsbergisa. W Muzeum Historycznym Miasta Stołecznego Warszawy między 16 VII a 22 IX 1996 miała miejsce wystawa fotografii i reprodukcji dzieł poświęconych życiu i twórczości Čiurlionisa. Z okazji 125. rocznicy urodzin kompozytora, 19 IX 2000 zorganizowano koncert w Muzeum I.J. Paderewskiego i Wychodźstwa Polskiego w Łazienkach Królewskich, m.in. dzięki Towarzystwu Kulturalno-Naukowemu im. M.K. Čiurlionisa. W następnym roku w Muzeum Narodowym w Warszawie miała miejsce świetnie zorganizowana przez muzealników z Kowna i pracowników MNW duża ekspozycja malarstwa tego wybitnego twórcy. Następnie jego spuścizna artystyczna zaprezentowana została w Muzeum Śląskim w Katowicach (2006) i Poznaniu (2007). „Litewska tonacja” w twórczości Čiurlionisa znalazła w Polsce najpełniejszy rezonans w związku z 170. rocznicą urodzin artysty, w ramach projektu „Litwa w Krakowie”. Zorganizowana od 15 X 2015 do 31 stycznia 2016 ekspozycja w Międzynarodowym Centrum Kultury (Rynek Główny 25) wspólnie z Narodowym Muzeum Sztuki w Kownie, któremu patronuje litewski artysta, była wspaniałym hołdem dla jego twórczych zaangażowań. Wypożyczone eksponaty, fotografie, dokumenty, szkicowniki, obrazy, rysunki, które po raz pierwszy zagościły w stolicy Małopolski, sprzyjały refleksji nad wspólnym dziedzictwem, a równocześnie stały się – jak czytamy w katalogu wystawy – „ważną przestrzenią polsko-litewskiego dialogu”. Bardzo ważną pozycją źródłową, która przyczyniła się do jego rozkwitu, pozostaje przygotowywany przez 10 lat katalog naukowy, wydany w Wilnie w 2007.

Edycje: wybór utworów fortepianowych, chóralnych i organowych, 7 z., wyd. S. Szimkus, Kowno 1925; utwory fortepianowe i opracowania pieśni ludowych, 4 t., wyd. J. Čiurlionyte, Wilno 1957–65; poemat symfoniczny Jūra, wyd. E. Balsys, Moskwa 1965; poemat symfoniczny Miške, Leningrad 1975; Izbrannyje proizwiedienija dla fortepiano, Leningrad 1975, 2. wyd. 1980; Album per pianoforte, Kraków 1978; Sejau rūtą (‘siałem rutę’), Kowno 1981; Rinktiniai chorai a cappella (‘wybrane utwory na chór a cappella’), Leningrad 1983; Iš eskizu fortepijonui (‘szkice na fortepian’), Wilno 1985; Kuriniai fortepijonui (‘utwory fortepianowe’), Wilno 1990.

Literatura – życie i twórczość: M. K. Čiurlionis Apie muziką ir dailę. Laiškai, užrašai ir straipsniai (‘o muzyce i sztuce; listy, notatki, artykuły’), Wilno 1960; M.K. Čiurlionis Laiškai Sofijai (‘listy do Sofii’), Wilno 1973; V. Čiurlionyte-Karužiene, S.E. Juodis, V. Žukas Mikalojus Konstantinas Čiurlionis. Biblio­grafia, Wilno 1970 (obejmuje ponad 3 tys. pozycji publikowanych w 27 językach); N. Worobiow Mikalojus Konstantinas Čiurlionis. Der litauische Maler und Musiker, Kowno 1938; J. Gaudrimas, A. Savickas Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, Wilno 1965, 2. wyd. 1974, tłum. rosyjskie Wilno 1965, 2. wyd. 1974; V. Landsbergis Pavasario sonata, Wilno 1965, tłum. rosyjskie Sonata wiesny, Leningrad 1971, uzup. pt. Tworczestwo Čiurlionisa, Leningrad 1975; J. Čiurlionyte Atsiminimai apie Mikalojus Konstaninas Čiurlionis, Wilno 1970, 2. wyd. 1973, tłum. rosyjskie Wospominanija o M.K. Čiurlionis, Wilno 1975; M. Etkind Mir kak bolszaja simfonija. Kniga o chudożnikie Čiurlionis, Leningrad 1970; E. Mezelajtis, A. Savickas, Mir Čiurlionisa, Moskwa 1971; G. Vaitkunas Mikalojus Konstaninas Čiurlionis, tłum. niemieckie E. Danner, Drezno 1975; 120. rocznica urodzin Mikalojusa Konstaninasa Čiurlionisa, „Lithuania” 1995 nr 3; J. Siedlecka Mikalojus Konstantinas Čiurlionis 1875–1911. Preludium warszawskie, Warszawa 1996; M.K. Čiurlionis Żodzio kúrtba (zbiór twórczości słownej), oprac. V. Landsbergis, Wilno 1997; Mikalojus Konstantinas Čiurlionis: twórczość, osobowość, środowisko, katalog wystawy, Kowno-Warszawa 2001; Atsiminimai apie Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, red. V.B. Psibilskis, Wilno 2006; Mikalojus Konstantinas Čiurlionis: litewski malarz i kompozytor, katalog wystawy, Katowice 2006; R. Okulicz-Kozaryn Litwin wśród spadkobierców Króla-Ducha. Twórczość Čiurlionisa wobec Młodej Polski, Poznań 2007; M. K. Čiurlionis Spraipsniai, red. V. Landsbergis, Wilno 2013; W. Kozłowska-Mond Angelus Domini and Offering by Čiurlionis: Research into the Picturesqueness of Music and  Musicality of Painting, w: Mikalojus Konstantinas Čiurlionis (1875–1911): jo laika sir musu laikas, Wilno 2013; R. Okulicz-Kozaryn Między brulionem a wszechsztuką, Wokół poezji Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa, w: M.K. Čiurlionis. Litewska opowieść, katalog wystawy, Kraków 2015  

Literatura – muzyka: J. Čiurlionyte Muzykalnoje tworczestwo M. Čiurlionisa, „Sowietskaja Muzyka” 1956 nr 6; J. Čiurlionyte Mikalojus Konstaninas Čiurlionis ir liaudies daina (‘Mikalojus Konstaninas Čiurlionis a pieśń ludowa’), w: Mikalojus Konstaninas Čiurlionis. Pieśni ludowe na chór i fortepian, Wilno 1959; V. Landsbergis Melodie seryjne w muzyce Mikalojusa Konstaninasa Čiurlionisa, „Muzyka” 1966 nr 3–4; S. Jarociński Setna rocznica urodzin Čiurlionisa (1875–1911), „Ruch Muzyczny” 1975 nr 24; J.A. Zieliński Čiurlionis i jego wizja czasoprzestrzeni, „Sztuka” 1975 nr 5; V. Landsbergis Morze w twórczości Mikalojusa Konstaninasa Čiurlionisa, «Marynistyka w Muzyce» nr 2, materiały sesji naukowej w Wejherowie 26–27 V 1978, «Prace Specjalne PWSM w Gdańsku» nr 15, 1978; V. Landsbergis Twórczość fortepianowa Mikalojusa Konstaninasa Čiurlionisa, «Muzyka Fortepianowa» III, Gdańsk 1979; V. Landsbergis Čiurlionio muzika, Wilno 1986, wyd. angielskie Mikalojus Konstaninas Čiurlionis. Time and Content, tłum. O. Armalyté, Wilno 1992; E. Tarasti Muzikos ir dailes saveika Mikalojus Konstaninas Čiurlionis kury boje (‘współdziałanie muzyki i malarstwa w twórczości Mikalojusa Konstaninasa Čiurlionisa’), „Muzika” 1987 nr 7; D. Mirka Idea korespondencji w poemacie symfonicznym „Morze” Mikalojusa Konstaninasa Čiurlionisa (także w „Kultūros barai” 1995 nr 8/9) oraz R. Goštautienė Uwagi o recepcji twórczości Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa, w: W kręgu muzyki litewskiej. Rozprawy, szkice i materiały, red. K. Droba, Kraków 1997; G. Kondrotaite Fryderyk Chopin i Mikalojus  Konstantinas Čiurlionis: próba porównania, w: M.K. Čiurlionis. Litewska opowieść, katalog wystawy, Kraków 2015

Literatura – malarstwo: V. Landsbergis Čiurlionio daile (‘plastyka Čiurlionisa’), Wilno 1976; T. Gryglewicz Malarstwo Europy Środkowej 1900–1914. Tendencje modernistyczne i wczesnoawangardowe, Kraków 1992; Čiurlionis. Painter and Composer. Collected Essays and Notes, 1906–1989, red. S. Goštautas, Wilno 1994; Mikalojus Konstantinas Čiuslionis: piesiniai, kompoziciju, eskizai, grafika (katalog naukowy dzieł), red. M. Mildażyte-Kulikauskiene, Wilno 2007; N. Żak Wspólnota wyobraźni. Idea syntezy sztuk w kontekście twórczości M.K. Čiurlionisa oraz V. Mazrimiene Ślady twórczości Sandro Botticellego i Jana Matejki w rysunkach Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa, w: M.K. Čiurlionis. Litewska opowieść, katalog wystawy, Kraków 2015.