Castelnuovo-Tedesco [ka~ ~sko] Mario, *3 IV 1895 Florencja, †l6 III 1968 Beverly Hills (Los Angeles), włoski kompozytor. Do 1918 studiował w Conservatorio Cherubini we Florencji u I. Pizzettiego (kompozycja) i E. Del Valle de Paz (fortepian). Zaczął komponować w wieku 15 lat, początkowo utwory fortepianowe o programowych tytułach, potem pieśni solowe i chóralne. Już wówczas zainteresował się poezją różnych narodów (włoską, hiszpańską, francuską, grecką, hinduską, angielską); w 1921 rozpoczął pracę nad pieśniami do dramatów Szekspira, sięgając później wielokrotnie do tego źródła inspiracji. Jego pierwsza opera La Mandragola przyniosła mu w 1925 zwycięstwo w Concorso Lirico Nazionale, i ogromny sukces w 1926 na premierach w Wenecji i Wiesbaden. W latach 30. Castelnuovo-Tedesco, koncentrujący się dotychczas na muzyce wokalno-instrumentalnej, zainteresował się muzyką czysto instrumentalną, zwłaszcza gatunkiem koncertu. W 1939 – ze względu na rosnący antysemityzm – zmuszony był opuścić Florencję i udał się do USA, gdzie osiadł początkowo w Larchmont (Nowy Jork), później – już na stałe – w Beverly Hills. W 1946 otrzymał obywatelstwo amerykańskie; w tym też roku podjął pracę w konserwatorium w Los Angeles, gdzie wykładał kompozycję. Zwrócił się wówczas ku szeroko zakrojonym dziełom wokalno-instrumentalnym, oratoryjnym i kantatowym, opartym na tekstach ze Starego Testamentu. W 1947 wziął udział w komponowaniu oratorium Genesis (wspólnie m.in. ze Strawińskim, Schönbergiem, Tansmanem i Milhaudem), pisząc doń fragment zatytułowany Noah’s Ark. Utrzymywał nadal żywe kontakty z Włochami: jego opera Il mercante di Venezia zwyciężyła na Concorso Compari, rozpisanym w 1958 pod patronatem mediolańskiej La Scali. Komponował do ostatnich chwil życia, poświęcając z czasem coraz więcej uwagi twórczości na gitarę.
Twórczość Castelnuovo-Tedesco stała od początku z dala od skrajnych tendencji awangardowych, aczkolwiek w niektórych utworach fortepianowych (Lucertolina, Danze del re David) kompozytor zaskakuje ostrością rozwiązań harmonicznych i rytmicznych. Równie daleki od ekspresjonizmu, jak dodekafonii, neoklasycyzmu czy nurtu folklorystycznego, pozostał Castelnuovo-Tedesco związany z tradycją muzyki włoskiej XIX w. W jego muzyce charakter rdzennie włoski miała przede wszystkim melodyka o cechach wokalnej kantyleny, niezbyt głęboka, czasem prawie banalna, zawsze jednak odznaczająca się wytworną elegancją. Jako twórca muzyki dramatycznej wykazywał Castelnuovo-Tedesco również gust dość tradycyjny, lubując się w melodiach popularnych, a także w pewnych próbach archaizacji. W swych utworach nie wychodzi poza krąg harmoniki tonalnej. Godna uwagi jest natomiast instrumentacja; kompozytor przejawia tu zdecydowane upodobanie do subtelnej palety orkiestrowej impresjonizmu francuskiego, do faktury przejrzystej, nieprzeładowanej, co prawdopodobnie miało związek z jego studiami u Pizzettiego, wykazującego podobne inklinacje. Z tradycji XIX w. wyrastają stosowane przez Castelnuovo-Tedesco w koncertach efekty wirtuozowskie. Kompozytor łączył w swej twórczości elementy tradycji europejskiej z pewnymi elementami orientalnymi (zwłaszcza hebrajskimi) i – już w okresie pobytu w USA – z elementami jazzu i muzyki amerykańskiej. Godne podkreślenia jest niezwykłe zainteresowanie Castelnuovo-Tedesco twórczością Szekspira; jego rezultatem jest cykl 33 pieśni (obejmujący wszystkie pieśni zawarte w dramatach Szekspira), 28 Sonetów, 11 uwertur szekspirowskich i opera Il mercante di Venezia.
Literatura: N. Rossi, Catalogue of Works by Mario Castelnuovo-Tedesco, Nowy Jork 1977; F. Liuzzi, Mario Castelnuovo-Tedesco, „Musikblätter des Anbruch” VII 1925; G. M. Gatti, Four Composers of Present-day Italy. Mario Castelnuovo-Tedesco, „The Musical Quarterly” XII 1926; G. M. Gatti, Ricordo di Mario Castelnuovo-Tedesco, „Accademia nazionale di Santa Cecilia. Annuario 1969”, Rzym 1969; N. Rossi, Complete Catalogue of Works by Mario Castelnuovo-Tedesco, Nowy Jork 1977; N. Rossi, A Tale of Two Countries. The Opera of Mario Castelnuovo-Tedesco, „The Opera Quarterly” VII 1990.
Instrumentalne:
orkiestrowe:
11 uwertur szekspirowskich – La bisbetica domata 1930, La dodicesima notte 1933, Il mercante di Venezia 1933, Giulio Cesare 1934, Il racconto d’inverno 1934, A Midsummer Night’s Dream 1940; King John 1941, Antony and Cleopatra 1947, The Tragedy of Coriolanus 1947, Much Ado about Nothing 1953, As You Like It 1953;
Indian Songs and Dances, 1942;
5 Humoresques on Foster’s Themes, 1943;
An American Rhapsody, 1943
na instrumenty solo i orkiestrę:
I Koncert skrzypcowy „Italiano”, 1924;
I Koncert fortepianowy, 1927;
Variazioni sinfoniche na skrzypce i orkiestrę, 1928;
II Koncert skrzypcowy „I profeti”, 1931;
II Koncert fortepianowy, 1937;
I Koncert na gitarę i orkiestrę, 1939;
III Koncert skrzypcowy, 1939;
poemat Larchmont Woods na skrzypce i orkiestrę, 1942;
Serenade na gitarę i orkiestrę, 1943;
Concerto da camera na obój, 3 rogi, kotły ad libitum i orkiestrę smyczkową, 1950;
II Koncert na gitarę i orkiestrę, 1953;
Koncert na 2 gitary i orkiestrę, 1962
kameralne:
Concertino na harfę, kwartet smyczkowy i kwartet instrumentów dętych drewnianych, 1937;
2 kwintety fortepianowe – 1932, 1951;
Kwintet na gitarę, 2 skrzypiec, altówkę i wiolonczelę, 1950;
3 kwartety smyczkowe – 1929, 1948
„Casa al dono”, 1963;
2 tria fortepianowe – 1928, 1932;
Trio smyczkowe, 1950;
sonaty: na wiolonczelę i fortepian, 1928; na skrzypce i fortepian, 1929; na skrzypce i altówkę, 1945; na klarnet i fortepian, 1945; na fagot i fortepian, 1946; na altówkę i wiolonczelę, 1950; na skrzypce i wiolonczelę, 1950; 2 na trąbkę i fortepian, 1955; na flet i gitarę, 1965; na wiolonczelę i harfę, 1967;
Toccata na wiolonczelę i fortepian, 1935;
Suita na altówkę i fortepian, 1960
Liczne utwory fortepianowe, m.in. Lucertolina 1916, Cipressi 1920, Epigrafe 1922, Le stagioni 1924, Le danze del re David 1925, Sonata 1928, Suite nello stile italiano 1947, Sonatina zoologica 1960;
utwory na 2 fortepiany, na organy, na harfę solo
na gitarę:
Variazioni attraverso i secoli, 1932;
Sonata, 1934;
Suita, 1947;
24 caprichos de Goya, 1961;
Appunti, 3 z., 1968 (z. 3 nieukończony);
na 2 gitary: Sonatina canonica, 1961; 24 preludia i fugi Les guitares bien temperées, 1962
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
pieśni solowe, m.in.:
Stelle cadenti, sł. ludowe toskańskie, 1915;
Coplas, sł. ludowe hiszpańskie, 1915;
33 Shakespeare Songs, 1921–25;
Scherzi per musica, sł. F. Redi, 1925;
9 Heine Lieder, 1926–29;
Quattro sonetti da La vita nuova, sł. Dante, 1926;
3 Sonnets from the Portuguese, sł. E. Barret-Browning, 1926;
Sei Odi di Orazio, 1930;
Trois poèmes de la Pléiade, 1934;
Dos romances viejos, 1935;
Louisiana, Leaves of Grass, Ocean, sł. W. Whitman, 1936;
Trois fragments de M. Proust, 1936;
28 Shakespeare Sonnets, 1944–47;
Cinque poesie romanesche, sł. M. dell’Arco, 1946;
3 Shakespeare Duets na sopran, tenor i fortepian, 1937
***
pieśni z towarzyszeniem gitary
***
pieśni na głos i zespół kameralny:
La sera fiesolana na głos, wiolonczelę i fortepian, sł. G. d’Annunzio, 1923;
Song of the Shulamite na głos, flet, harfę i kwartet smyczkowy, 1953;
2 Schiller Balladen na głos recytowany, 2 fortepiany i perkusję, 1961
na głos i orkiestrę:
Due liriche dal „Giardiniere”, sł. R. Tagore, 1917;
Tre fioretti di San Francesco, 1920;
mała uwertura The Princess and the Pea na głos recytowany i orkiestrę, 1943;
Noah’s Ark na głos recytowany i orkiestrę, 1945
liczne utwory chóralne a cappella i z towarzyszeniem instrumentów, m.in. kantaty:
Kol Nidrei na głos solo, chór, organy i wiolonczelę, 1944;
Naomi and Ruth na chór żeński i organy lub fortepian, 1947;
The Queen of Sheba na chór żeński i fortepian, 1953;
The Fiery Furnace na baryton, chór dziecięcy, fortepian lub organy i perkusję, 1958;
Memorial Service for the Departed na głos solo, chór i organy, 1960;
oratoria:
The Book of Ruth, 1949;
The Book of Jonah, 1952;
The Book of Esther, 1962;
wiejska idylla weselna The Song of Songs, 1955, wystawiona Hollywood 1963;
oratorium sceniczne Tobias and the Angel, 1965, wystawione Nowy Jork 1975
Sceniczne:
opery:
La Mandragola, libretto wg N. Machiavellego, 1923, wystawiona Wenecja 1926;
Il mercante di Venezia, libretto wg Szekspira, 1956, wystawiona Florencja 1961;
The Importance of Being Earnest na 8 głosów solowych, 2 fortepiany i perkusję, 1962, libretto wg O. Wilde’a, Radiotelevisione Italiana 1972;
widowisko kukiełkowe Aucassin et Nicolette, na głos solo i 10 instrumentów, libretto wg starofrancuskiej poezji z XII w., 1938, wystawiona Florencja 1952
balety:
dytyramb Bacco in Toscana na głosy solowe, chór i orkiestrę, libretto F. Redi, 1926, wystawiony Mediolan 1931;
Pesce turchino, wystawiony Florencja 1937;
Basrelief. La reine Nefertiti, 1937, wystawiony Paryż 1938;
The Birthday of the Infanta, 1942, wystawiony Nowy Orlean 1947;
The Octoroon Bali, libretto K. Dunham, wystawiony Nowy Orlean 1947;
***
muzyka do sztuk teatralnych;
muzyka filmowa
