Casella, Alfredo

Casella [ka~] Alfredo, *25 VII 1883 Turyn, †5 III 1947 Rzym, włoski kompozytor, pianista, dyrygent, pedagog, krytyk i edytor muzyczny. Pochodził z rodziny zawodowych muzyków: ojciec – Carlo Casella – uczył gry na wiolonczeli w Liceo Musicale w Turynie, matka – Maria Bordino – była pianistką. U niej, począwszy od 5. roku życia, pobierał Casello lekcje gry na fortepianie. Mając 11 lat, wystąpił po raz pierwszy publicznie na koncercie zorganizowanym przez Circolo degli Artisti w Turynie. Odniesiony sukces przesądził o jego przyszłości: w 1896 Casella rozpoczął studia w konserwatorium paryskim u L. Diémera (fortepian), X. Leroux (harmonia) i G. Faurégo (kompozycja). W 1899 otrzymał I nagrodę w klasie fortepianu; w 3 lata później rozpoczęła się jego kariera pianistyczna. Już w 1903 otrzymał nagrodę za Variations sur une chaconne na fortepian; w 1906 powstał jego pierwszy utwór orkiestrowy o szerszym zakroju formalnym – Symfonia h-moll. W latach 1906–09 brał udział jako klawesynista w zorganizowanym przez L. Diémera i H. G. Casadesus Société des Instruments Anciens. W 1910 dyrygował w Paryżu swymi trzema utworami: II Symfonią, Suitą in do i rapsodią Italia. W 1912 rozpoczął występy jako dyrygent w cyklu Concerts Populaires w teatrze Trocadéro; równocześnie w latach 1912–15 uczył gry na fortepianie w konserwatorium paryskim, początkowo jako asystent A. Cortota. Działał też jako krytyk muzyczny, pisząc recenzje dla „L’Homme Libre”, czasopisma założonego przez G. Clemenceau; brał udział w kontynuowaniu zainicjowanych przez M. Ravela koncertów Société Musicale Indépendante, na jednym z nich (1914) przedstawił po raz pierwszy publiczności paryskiej utwory młodych twórców włoskich: G. F. Malipiera, I. Pizzettiego, E. Bastianellego. W 1915 powrócił do Włoch i osiadł w Rzymie, obejmując klasę fortepianu w Liceo Musicale di S. Cecilia. W II 1915 poprowadził jako dyrygent swój pierwszy koncert; nadal rozwijał ożywioną działalność jako pianista-wirtuoz i kameralista. Jego aktywność spotykała się początkowo z wyraźnym oporem publiczności, koncentrującej swe upodobania wyłącznie na rodzimej muzyce operowej XIX w. i nie przejawiającej zainteresowania włoską muzyką instrumentalną XVII i XVIII w., jak i muzyką współczesną. Także utwory Caselli wywołały zrazu reakcję negatywną; prawykonanie Elegia eroica (1917) stało się wręcz skandalem. Casella, pragnąc spopularyzować w kraju muzykę współczesną, założył w 1917 Società Nazionale di Musica Moderna, przemianowane wkrótce na Società Italiana di Musica Moderna. Stowarzyszenie to posiadało własny organ prasowy – „Ars Nova”. W 1923 Casella wraz z G. F. Malipierem i G. d’Annunziem przekształcił stowarzyszenie w Corporazione delle Nuove Musiche, które przez 5 lat pełniło funkcję włoskiej sekcji SIMC. W 1922 Casella zrezygnował z prowadzenia klasy fortepianu w Liceo Musicale, by w 1932 ponownie podjąć pracę pedagoga w rzymskiej Accademia di S. Cecilia, już jako profesor klasy mistrzowskiej. W 1930 założył wraz z A. Poltronierim i A. Bonuccim Trio Italiano, zyskując w ten sposób nowe, ważkie pole działalności koncertowej. Współdziałał aktywnie w organizowaniu przy weneckim Biennale regularnych festiwali muzycznych, ponadto w 1939 powołał do życia Le Settimane Senesi, przy Accademia Chigiana, i kierował nimi przez 4 lata. Od 1933 do 1942 wykładał na letnich kursach Accademia Musicale Chigiana, poświęcając wiele uwagi muzyce włoskiej okresu baroku, wówczas jeszcze nieznanej szerszej publiczności. W latach 1932–33 i 1946–47 był dyrektorem L’Accademia Filarmonica Romana, zaś od 1931 do 1936 jednym z dyrektorów tygodnika „L’Italia Letteraria”. W ostatnich latach życia Casella poświęcał coraz więcej czasu pracy edytorskiej, występował jednak nadal publicznie pomimo postępującej od 1942 choroby. W 1946 dyrygował koncertami w różnych miastach Włoch; w XII 1946 dał cykl recitali fortepianowych poświęconych muzyce J. S. Bacha; po raz ostatni wystąpił w II 1947 na koncercie Accademia Filarmonica Romana. Jego ostatni utwór – Missa solemnis pro pace – mający wyrażać według słów Caselli dramat wojny, ukazał się drukiem dopiero po śmierci kompozytora.

Twórczość Caselli przechodziła długą ewolucję, zanim kompozytorowi udało się stworzyć własny język dźwiękowy, będący syntezą elementów warsztatowych europejskiej awangardy z pierwiastkami rdzennie włoskimi, wywodzącymi się z folkloru i włoskiej muzyki instrumentalnej okresu baroku. Wczesne utwory Caselli nie zapowiadały jeszcze tej syntezy, kompozytor ulegał wówczas wpływom późnoromantycznej muzyki niemieckiej, zwłaszcza G. Mahlera i R. Straussa (Symfonia h-moll), ale już w rapsodii Italia nawiązał zarazem do folkloru włoskiego, wykorzystując ludowe melodie sycylijskie i neapolitańskie. W następnym okresie (1914–20) Casella skoncentrował się na poszukiwaniach i eksperymentach, widocznych zwłaszcza w dziedzinie harmoniki, która oscyluje pomiędzy politonalnością i swobodną atonalnością. „Trzeci styl” Caselli, bliski neoklasycyzmowi, zarysowany został w takich utworach jak Pezzi infantili, Canzoni trecentesche i Scarlattiana; w utworach tych ujawnia się znaczne uproszczenie, a jednocześnie sprecyzowanie i uściślenie środków technicznych. Casella dąży tu do kameralizacji orkiestry i różnicowania barw instrumentów, stosuje technikę koncertującą typu przedklasycznego, preferuje formy zwięzłe, lapidarne, nawiązujące do ścisłych, barokowych i klasycznych schematów formalnych (suita, concerto grosso, ricercar, sonata, serenada), upraszcza harmonikę skłaniając się ku diatonice bądź nawet ku skalom modalnym. Ostro, precyzyjnie zarysowane tematy w utworach Caselli odbiegają od tradycji włoskiego bel canta – zainspirowane są raczej włoską muzyką instrumentalną baroku. Istotnym elementem staje się rytmika, nierzadko złożona; kompozytor stosował ze szczególnym upodobaniem wyraziste, plastyczne formy ostinatowe, a także rozmaite, stylizowane formy taneczne. Doświadczenia zdobyte na polu muzyki orkiestrowej i kameralnej Casella przeniósł na grunt opery. Jego dwie pierwsze opery La donna serpente i La favola d’Orfeo nawiązywały pod względem tematyki do źródeł gatunku operowego: późnorenesansowej komedii madrygałowej i wczesnobarokowej dramma per musica. Trzecia opera Caselli Il deserto tentato, będąca apoteozą zwycięskiej wojny w Abisynii, stanowi rodzaj opery-oratorium. W ostatnich utworach Caselli: Concerto na fortepian, kotły, perkusję i smyczki i Missa solemnis pro pace widoczne są pewne elementy myślenia dodekafonicznego.

Niezwykle aktywna działalność koncertowa i organizacyjna Caselli odegrała w życiu kulturalnym Włoch rolę nie mniejszą niż jego twórczość kompozytorska, przyczyniając się do wytworzenia u słuchaczy nowych nawyków percepcyjnych. Casella wprowadził na estrady koncertowe zarówno awangardową twórczość włoską, jak i rodzimą muzykę XVII i XVIII w., w której upatrywał najcenniejszą tradycję muzyczną swego kraju. Był nie tylko jej odtwórcą, ale i edytorem; wydobył z zapomnienia i opublikował wiele dzieł Frescobaldiego, Monteverdiego, Vivaldiego, Torellego i D. Scarlattiego.

Literatura: A. Casella I segreti della Giara, Florencja 1941 (autobiografia); G. M. Gatti Musicisti moderni d’Italia e di fuori, Bolonia 1925; L. Cortese Alfredo Casella, Genua 1935; M. Mila La donna serpente di Alfredo Casella, guida critica, Mediolan 1942; Alfredo Casella, red. G. M. Gatti i F. d’Amico, Mediolan 1958 (z katalogiem dzieł Casella i bibliografią); B. Schaeffer Muzyka XX wieku. Twórcy i problemy, Kraków 1975

M. Labroca Alfredo Casella, „Anbruch” VII 1925; A. Cantarini Alfredo Casella, „Rivista Musicale Italiana” XXXVIII 1931; H. F. Redlich Alfredo Casella zum 50. Geburtstag, ,Anbruch” XV 1933; „La Rassegna Musicale” XVI 1943 (nr specjalny na 60-lecie urodzin Caselli, zawiera artykuły G. de Chirico, M. Mili, G. Gavazzeniego, A. Mantellego, R. Dorii, F. d’Amico); G. M. Gatti In memory of Alfredo Casella, “The Music Quarterly” XXXIII 1947; F. d’Amico Sulla Messa di Casella, „La Rassegna Musicale” XXII 1952; G. F. Malipiero Alfredo Casella i L. Cortese, Il teatro di Alfredo Casella, „Ricordiana” 1956, nr 4; R. Vlad Riflessi della dodecafonia in Castella, Malipiero e Ghedini, „La Rassegna Musicale” XXVII 1957, nr 1; M. Castelnuovo-Tedesco Alfredo Casella, „La Rassegna Musicale” XXVII 1957, nr 3.