Caruso [ka~] Enrico, *27 II 1873 Neapol, †2 VIII 1921 Neapol, włoski śpiewak (tenor). Obdarzony pięknym głosem, już w dzieciństwie śpiewał w kościołach, a organiści bezpłatnie udzielali mu lekcji muzyki. Regularne studia śpiewacze podjął w 1891 u G. Vergine i 16 XI 1894 zadebiutował w neapolitańskim Teatro Nuovo na premierze opery F. Morellego L’amico Francesco. Śpiewał następnie przez pewien czas na prowincjonalnych scenach bez większego powodzenia. W IV 1897 występy Carusa w Salerno w Faworycie Donizettiego, Carmen Bizeta, a zwłaszcza w Traviacie Verdiego spotkały się jednak już z sukcesem; w V tegoż roku jego kreacja w Giocondzie Ponchiellego na scenie Teatro Massimo w Palermo wywołała entuzjazm, co powtórzyło się także w Livorno podczas przedstawień Cyganerii Pucciniego. Jesienią 1897 Caruso został zaangażowany do Teatro Lirico w Mediolanie; w tym czasie sięgnął po repertuar werystyczny (m.in. Mala Vita U. Giordana, La Navarraise i Sapho J. Masseneta, Pajace i Cyganeria R. Leoncavalla, prapremiera Arlezjanki F. Cilei). Interpretacja partii Lorisa podczas prapremiery Fedory Giordana (1898) przyniosła Carusowi prawdziwy triumf i przeszła do historii włoskiego teatru operowego. Od tego mementu rozpoczęła się międzynarodowa kariera Carusa. W sezonach 1898/99 i 1899/1900 śpiewał w petersburskim Teatrze Maryjskim (m.in. w Ernanim, Balu maskowym, Aidzie Verdiego oraz Lohengrinie Wagnera), latem 1899 występował w Buenos Aires, a następnie na scenie rzymskiego Teatro Costanzi odniósł świetny sukces w Iris Masseneta, w Giocondzie Ponchiellego i Mefistofelesie N. Boito. W tym czasie dzięki niezwykle pilnej i rozumnej pracy głos jego osiągnął pełny blask, także w wysokim rejestrze. Debiut na scenie La Scali w Cyganerii Pucciniego (1899, pod batutą A. Toscaniniego) na skutek niedyspozycji śpiewaka spotkał się z chłodnym przyjęciem; dopiero nieco później występ w Napoju miłosnym Donizettiego przyniósł mu pełny sukces. Podczas występów w operze w Warszawie (14 X–8 XI 1901) śpiewał główne partie w operach Verdiego (Aida, Bal maskowy, Rigoletto), w Cyganerii Pucciniego, Carmen Bizeta i Mefistofelesie A. Boito. Występował też z polskimi śpiewakami na scenach zagranicznych: z A. Didurem w Giocondzie A. Ponchiellego (Buenos Aires 1899) i M. Sembrich-Kochańską w Rigoletcie (Metropolitan Opera House 1903).
W sezonie 1901/02 odważył się po raz pierwszy wystąpić w rodzinnym Neapolu (Teatro San Carlo). Odniósł duży sukces w Manon Masseneta, lecz wkrótce występ w Napoju miłosnym został niechętnie przyjęty przez publiczność i niektórych krytyków, którzy twierdzili, iż Caruso nie dorównał F. de Luccii, poprzedniemu odtwórcy partii Nemorina. Głęboko tym dotknięty Caruso nigdy więcej nie śpiewał w Neapolu. W II 1902 zadebiutował w Monte Carlo, w III w La Scali wziął udział w prapremierze Germanii A. Franchettiego, a w XI w Teatro Lirico kreował rolę Maurycego podczas prapremiery Adriany Lecouvreur Cilei, biorąc później udział także w pierwszym wykonaniu tej opery w Lizbonie, Buenos Aires i Rio de Janeiro. W 1902 pojawił się po raz pierwszy w londyńskiej Covent Garden Theatre, święcąc niezwykły triumf (śpiewał m.in. w Don Giouannim Mozarta) i odtąd występował tam w każdym sezonie do 1909. W 1903 debiutował w Rigoletcie Verdiego w Metropolitan Opera House, gdzie został zaangażowany na stałe jako pierwszy tenor (do XII 1920), a także na innych scenach amerykańskich. W Metropolitan Opera House śpiewał niezwykle rozległy repertuar, od Armidy Glucka i lirycznej Lunatyczki Belliniego do bohaterskich partii w Samsonie i Dalili Saint-Saënsa, Trubadurze Verdiego oraz Proroku Meyerbeera; brał też udział m.in. w prapremierze Dziewczyny z Zachodu Pucciniego (1910). Występował gościnnie na scenach europejskich (Rzym, Mediolan, Londyn, Paryż i in.). W XII 1920 dostał krwotoku podczas przedstawienia Żydówki Halévy’ego w Metropolitan Opera House. Mimo iż przeprowadzona natychmiast operacja udała się, śpiewak przewieziony do Neapolu w kilka miesięcy potem zakończył życie.
Obdarzony wspaniałym głosem o niepowtarzalnej barwie i bogactwie brzmienia, a przy tym niezwykłą dramatyczną ekspresją, został Caruso uznany za jednego z największych śpiewaków XX w., zyskując w historii zaszczytne miano „króla tenorów”. Miał w repertuarze ok. 70 partii operowych; był ponadto pierwszym tenorem, który w szerszym zakresie począł utrwalać swe kreacje na płytach gramofonowych.
Literatura: J.H. Wagenmann Caruso und das Problem der Stimmbildung, Altenburg 1911; S. Fucito, B.J. Beyer Caruso and the Art of Singing, Nowy Jork 1922; P.V.R. Key, B. Zirato E. Caruso. A Biography, Boston 1922, Londyn 1923, tłum. niemieckie 1924; P. M. Marafioti Caruso’s Method of Voice Production, Londyn 1925; D. Caruso, T. Goddard Wings of Song. An Authentic Life Story of Caruso, Londyn 1928; N. Daspuro E. Caruso, Mediolan 1938; D. Caruso E. Caruso. His life and Death, Nowy Jork 1945, 2. wyd. 1963; H. Steen Caruso. Eine Stimme erobert die Welt, Essen 1946; J. Freestone, H.J. Drummond E. Caruso. His Recorded Legacy, Londyn 1960; S. Niemand E. Caruso. 1873–1921. W 40 rocznicę śmierci, Katowice 1961 Biblioteka Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej; J.P. Mouchon E. Caruso, sa vie et sa voix, Langres 1966; J.R. Bolig The Recordings of E. Caruso, Dover (Delaware) 1973; M. Scott The Great Caruso, Londyn 1988.
