Benda, František

Benda František (Franz), ochrzcz. 22 XI 1709 Nové Benátky, †7 III 1786 Neudorf (k. Poczdamu), syn Jana Jiřego, czeski skrzypek i kompozytor. Początkowo terminował u garncarza, następnie został uczniem kantora Alexiusa w Nových Benátkach; w 1718 śpiewał w chórze przy kościele św. Mikołaja w Pradze i tam uczęszczał do szkoły jezuitów. Po pewnym czasie udał się do Drezna, gdzie brał udział jako chórzysta w uroczystościach weselnych elektora saskiego (VIII 1719). W Dreźnie uczył się gry na skrzypcach i altówce, poznał też prawdopodobnie kilku swych późniejszych przyjaciół: J.J. Quantza, J.G. Pisendla, braci J.G. i K.H. Graunów. Po półtorarocznym pobycie w Dreźnie Benda powrócił do Czech. Od 1723 przebywał ponownie w Pradze; studiował grę na skrzypcach u Konyczka i śpiewał w jezuickim Collegium Clementinum. W Pradze powstały jego pierwsze kompozycje (dwie Salve Regina). W 1723 podczas koronacji Karola VI występował jako chórzysta w operze J.J. Fuxa Costanza e fortezza i jako solista w łacińskiej komedii z muzyką J.D. Zelenki De Sancto Venceslao. W latach 1726–28 był skrzypkiem w Wiedniu, następnie wyjechał do Warszawy, wraz ze skrzypkami: J. Čartem, K. Hoeckhiem i W. Weidnerem; ok. połowy 1728 byli członkami kapeli F. Szaniawskiego, starosty sochaczewskiego, gdzie pełnił funkcję koncertmistrza i kapelmistrza. Z końcem 1731 Benda został zaangażowany do kapeli królewskiej (Kleine Kammermusik) Augusta II. W 1733 powrócił do Drezna, wykupił się z poddaństwa u hrabiego Kleinaua, przeszedł na protestantyzm i wstąpił do kapeli drezdeńskiej. W tym samym roku przeniósł się do Rupina do zespołu arcyksięcia pruskiego (późniejszego Fryderyka II), a w 1736 wraz z kapelą i dworem znalazł się w Rheinsbergu. Benda pozostawał w służbie Fryderyka Wielkiego przez 53 lata. Początkowo był pierwszym skrzypkiem, a od 1771, po śmierci J.G. Grauna, został koncertmistrzem zespołu. Do 1735 występował też jako śpiewak (tenor). Podczas działalności na dworze pruskim uzupełniał studia w zakresie gry na skrzypcach i kompozycji u braci Graunów. Na przełomie 1740/41 po koronacji Fryderyka i przeniesieniu dworu do Berlina Benda sprowadził tam z Czech swą rodzinę. Król cenił wysoko grę Bendy, który występował z koncertami również na innych dworach niemieckich, m.in. w Bayreuth, Weimarze, Wiesbaden, Gocie i Rudolstadcie. Często akompaniował królowi w jego popisach na flecie. W 1763 napisał autobiografię. Wykształcił licznych uczniów, m.in. własnych braci, synów i córki.

Podobnie jak inni przedstawiciele szkoły berlińskiej, Benda reprezentuje etap przejściowy między barokiem a klasycyzmem; w jego twórczości współistnieją elementy baroku, stylu galant, sentymentalizmu (empfindsamer Stil) oraz pierwiastki wczesnoklasyczne; krzyżują się wpływy francuskie, włoskie, północnoniemieckie z rodzimymi elementami czeskimi. W utworach cyklicznych Bendy (sonaty, symfonie, koncerty) części szybkie mają budowę zbliżoną do klasycznej formy sonatowej typu włoskiego. Często brakuje tematu pobocznego (na jego miejscu występuje wówczas figuracja) lub poboczny temat nie kontrastuje z głównym. W przetworzeniu brak jeszcze pracy motywicznej. Części powolne (adagio) mają zwykle formę 3-częściowej pieśni lub typową dla baroku konstrukcję 2-częściową. Końcowe części nawiązują charakterem do gigi lub mają formę sonatową; rzadziej jest to menuet, rondo czy wariacje. Wiele sonat Bendy (zwanych też soli) zbliża się do układu klasycznego z wolną częścią środkową, podczas gdy dla szkoły berlińskiej typowe było następstwo: wolna-szybka-szybka. Klasyczną formę mają też symfonie, w których zwracają uwagę śpiewne adagia. Większość symfonii powstała prawdopodobnie między 1733 a 1748; przeznaczone są zwykle na kwartet smyczkowy i klawesyn, dopiero później Benda wprowadził instrumenty dęte. W kilku symfoniach pojawiają się wyraziste, skontrastowane tematy i praca motywiczna. Capriccia (zwane też etiudami) długo utrzymały się w repertuarze jako cenny materiał pedagogiczny. Kompozycje Bendy cieszyły się w XVIII w. dużym uznaniem, o czym świadczą m.in. ich liczne kopie. Jako skrzypek Benda słynął ze śpiewności gry i mistrzowskiego wykonywania części wolnych.

Literatura: F. Benda Autobiographie 1763, „Neue Berliner Musikzeitung” 1856, nr 32–35; w jęz. czes. Vlastní živopis, wyd. J. Čeleda, Praga 1939; H. Mersmann Beiträge zur Aufführungspraxis der vorklassischen Kammermusik in Deutschland, „Archiv für Musikwissenschaft” II, 1919/20; J. Gabriel František Benda, Staré Benátky 1926; E. Nissel-Nemenoff Die Violintechnik František Bendas, «Königsberger Studien zur Musikwissenschaft» Kassel 1930; F. Lorenz Die Musikerfamilie Benda. František Benda und seine Nachkommen, Berlin 1967; M. Štědroň Die Versionen der Violinsonate in A-dur von František Benda, w: Musica antiqua... 1967, wyd. R. Pečman, «Musikwissenschaftliche Kolloquien der Internationalen Musikfestivale in Brno» II, Brno 1968; Th.C. Murphy The Violin Concertos of František Benda and Their Use in Violin Pedagogy, dysertacja University of Southern California, 1968; D.A. Lee Some Embellished Versions of Sonatas by František Benda, „The Musical Quarterly” 1976 nr 1; František Benda. A Thematic Catalogue of his Instrumental Works, red. D.A. Lee, Nowy Jork 1984; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze Augusta II w Warszawie, Warszawa 1997.