Bach, Johann Christian

Bach Johann Christian, *5 IX 1735 Lipsk, †1 I 1782 Londyn, najmłodszy syn Johanna Sebastiana i Anny Magdaleny Wilcken, niemiecki kompozytor, zwany mediolańskim lub londyńskim Bachem. Uczył się muzyki przypuszczalnie u J. Schneidra, organisty kościoła św. Mikołaja w Lipsku, i u J.Ch. Altnikola; w każdym razie nad przebiegiem jego nauki czuwał osobiście ojciec. Po śmierci ojca dalszym kształceniem Johanna Christiana, zwłaszcza w zakresie gry fortepianowej i kompozycji, zajął się jego przyrodni brat Carl Philipp Emanuel, nadworny klawesynista Fryderyka II, króla pruskiego. W Berlinie Johann Christian poznał C.H. Grauna i J.A. Hassego, a poprzez ich twórczość zbliżył się do stylu włoskiej opery seria. Z tych czasów pochodzą pierwsze utwory Johanna Christiana, m.in. oda chóralna L’Olimpe (1752 lub 1753) i 5 koncertów klawesynowych. W 1756 wyjechał do Mediolanu, gdzie przez pewien czas pełnił funkcję kapelmistrza na dworze hr. A. Litty, który umożliwił mu studia u G.B. Martiniego w Bolonii. Po przejściu na katolicyzm objął w 1760 stanowisko organisty w katedrze w Mediolanie. Podczas pobytu we Włoszech zainteresował się muzyką kościelną; napisał wówczas mszę, Requiem, Magnificat C-dur, Te Deum i wiele innych utworów religijnych. Drugi krąg jego zainteresowań stanowiła opera, do czego przyczyniły się bezpośrednio kontakty z N. Jommellim i T. Traettą. W 1761 wystawił w Turynie swoją pierwszą operę Artaserse oraz w Neapolu Catone in Utica. Sukcesy, jakie odniosły obie opery, rozsławiły jego imię. W 1762 Johann Christian przybył do Londynu na zaproszenie C. Mattei, prowadzącej wówczas Kings Theatre, gdzie w 1763 zostały wystawione jego dalsze opery, Orione i Zanaida. W 1762 skomponował Six concerts pour le clavecin z wariacjami na temat God Save the King w finale ostatniego koncertu; utwory te dedykował królowej Zofii Charlotcie, żonie Jerzego III. Rosnąca popularność Johanna Christiana spowodowała, iż został on powołany na nauczyciela dzieci królewskich. W 1764 na dworze królewskim grał W.A. Mozart; Johann Christian Bach zwrócił uwagę na talent 8-letniego chłopca i wprowadzał go w tajniki wiedzy muzycznej. W tym czasie sam zaczął intensywnie uprawiać muzykę instrumentalną; pisał symfonie, koncerty, sonaty triowe, liczne utwory klawesynowe. Zainteresował się także fortepianem, nowym wówczas instrumentem, coraz bardziej doskonalonym pod względem możliwości technicznych; koncertując na fortepianie, przyczynił się do jego rozpowszechnienia. W 1768 Johann Christian opublikował Six sonates pour le clavecin ou le piano forte op. 5, z których trzy Mozart opracował jako koncerty (KV 107). Od 1764, wspólnie z C.F. Ablem, Johann Christian prowadził w Hanover Square Rooms cykl koncertów pod nazwą Bach-Abel Concerts; w 1765 odbyło się 6 koncertów, w 1766 — 15 koncertów. W późniejszych latach zainteresowanie koncertami zmalało, jednak Johann Christian brał w nich udział do 1781; w programach znajdowały się m.in. nowe utwory obu kompozytorów, często towarzyszyła im królewska orkiestra kameralna. Równocześnie wzrastała sława Johanna Christiana jako twórcy oper. W 1772 kompozytor wyjechał do Mannheimu, gdzie wystawił operę Temistocle, która odniosła wielki sukces i utorowała drogę następnym jego dziełom na tamtejszej scenie. W 1776 Johann Christian ponownie przebywał w Mannheimie, tym razem z okazji premiery opery Lucio Silla. W 1778 przyjechał do Paryża, ale właśnie w tym czasie począł tam święcić triumfy Gluck, toteż wystawiona rok później na scenie paryskiej opera Amadis des Gaules Johanna Christiana Bacha poniosła klęskę. Pobyt w Paryżu okazał się jednak owocny; sławny wirtuoz gry fortepianowej wydał bowiem u Leduca podręcznik Methode ou Recueil de connoissances elementaires pour le forte-piano ou clavecin, opracowany wspólnie z włoskim kompozytorem P. Riccim (2. część tej publikacji jest identyczna z opublikowanym przez W. Forstera już po śmierci Johanna Christiana jego zbiorem Six Progressioe Lessons, 1783). Równocześnie rosnąca w Londynie sława Sacchiniego, Traetty i innych kompozytorów włoskich przyćmiła popularność Johanna Christiana jako kompozytora operowego. Umarł w zapomnieniu; uroczystości pogrzebowe odbyły się na koszt królowej w obecności niewielkiej grupy przyjaciół.

Drogę do sławy Johann Christian Bach zawdzięczał sukcesom już swoich pierwszych oper, jednak — na tle bujnie rozkwitającej szkoły neapolitańskiej (Jommelli, Traetta, Hasse, Pergolesi), na tle budzącej żywe kontrowersje reformy operowej Glucka — jego dzieła operowe nie odbiegały od konwencjonalnych oper seria. Do historii muzyki najmłodszy syn Johanna Sebastiana przeszedł przede wszystkim jako twórca muzyki instrumentalnej: symfonii, koncertów, kwartetów, sonat. E. Wellesz i F.W. Sternfeld nie wahają się określać go mianem „największego symfonika” ówczesnej Anglii, a jego koncerty klawesynowe zaliczają do czołowych dzieł literatury muzycznej XVIII w.

Twórczość instrumentalna Johanna Christiana kapitalnie ilustruje proces kształtowania się stylu klasycznego, a zwłaszcza krystalizacji układu architektonicznego w utworach cyklicznych, odzwierciedla poszukiwanie dualizmu tematycznego poprzez różne postacie kontrastu, a zarazem zdradza widoczne ślady stylu barokowego. W jego utworach cyklicznych regułą staje się układ 3-częściowy: allegro-adagio-allegro, ale niektóre koncerty z op. 1 i 7 składają się tylko z 2 części, przeważnie z allegra i menueta; budowę 2-częściową mają także sonaty klawesynowe op. 2, a w napisanych jeszcze w Berlinie 5 koncertach klawesynowych część pierwsza wzorowana jest na schemacie konstrukcyjnym koncertów Vivaldiego. W późniejszych koncertach kontrast osiągany jest nie tylko drogą przecistawiania solo-tutti, lecz także przeciwstawiania instrumentów solowych. Charakterystyczne dla baroku zasady kształtowania formy przejawiają także symfonie koncertujące, przesycone jednak melodyką typu galant. W innych symfoniach Johanna Christiana części pierwsze mają budowę sonatową, aczkolwiek preferencja prostych tematów o kantylenowej melodyce, pomiędzy którymi kontrast sprowadza się do sposobu frazowania i kształtu rytmicznego, pociąga za sobą brak napięć w ekspozycji i osłabia kształtowanie przetworzenia; powtarzalność krótkich motywów wskazuje przy tym na reminiscencje figur barokowych. Kontrast tematyczny przejawia się silniej w koncertach skomponowanych po 1760; pierwszy temat często ma melodię o synkopowanym rytmie, opartą na rozłożonym trójdźwięku, drugi temat cechuje melodyka bardziej płynna, śpiewna. W ostatnich częściach cyklu, zwykle utrzymanych w metrum trójdzielnym, występuje rondo lub również forma sonatowa.

Pod względem tonalnym Johann Christian poszerza, zwłaszcza w przetworzeniach, zakres odniesień modulacyjnych, emancypuje tonacje molowe; już w symfoniach z op. 3 części środkowe utrzymane są w moll, w symfonii nr 6 z op. 6 wszystkie części są molowe, w finałach pojawia się epizod molowy przed powrotem tematu. Symptomatyczne jest także preferowanie faktury homofonicznej, nawet w dużych dziełach religijnych, np. w Dies irae, gdzie sporadycznie stosowana technika polifoniczna ogranicza się do imitacyjnego wchodzenia głosów oraz wymiany motywicznej; w partiach chóralnych przeważa technika nota contra notam, zaś partie orkiestrowe obfitują w zdwojenia.

Obsada instrumentalna w dziełach orkiestrowych Johanna Christiana nie jest ustabilizowana. 3 symfonie (uwertury) z op. 18 przeznaczone są na podwójną orkiestrę. Symfonie koncertujące kompozytor pisał na różne zestawy instrumentów, powierzając partię koncertującą dwóm instrumentom smyczkowym (np. skrzypcom i wiolonczeli w Sinfonii concertante A-dur) lub dętym (np. fletowi i obojowi w Sinfonii concertante C-dur). Wyraźna 3-warstwowość brzmieniowa (melodia, wypełnienie harmoniczne, bas) wskazuje na silne oddziaływanie basso continuo. Zarazem jednak w muzyce orkiestrowej Johanna Christiana zaznacza się już szkielet orkiestry klasycznej z zespołem smyczkowym jako podstawą brzmienia i podwójną obsadą instrumentów drewnianych (sporadycznie występują klarnety, np. trio clarinetti d’amore w uwerturze do Temistocle) oraz rogami. Johann Christian szeroko wykorzystuje efekty dynamiczne crescendo i decrescendo, ostre kontrasty forte-piano na niewielkiej przestrzeni.

Właśnie specyficzne brzmienie utworów Johanna Christiana Bacha, sposób dysponowania instrumentami, bogactwo inwencji melodycznej sprawiły, że jego muzyka nosi silne znamiona klasycyzmu. Wywarła ona silny wpływ na twórczość Mozarta, który wysoko cenił kunszt muzyczny mistrza londyńskiego, wykorzystywał tematy z jego dzieł, szukał wzorów w jego utworach klawesynowych, kameralnych i orkiestrowych, a także w operach; jak pisze A. Einstein, Mozart „wprawiał się w formie koncertu na melodyce Johanna Christiana Bacha”. Niewątpliwie też zasługą Johanna Christiana jest wprowadzenie do angielskiej muzyki instrumentalnej typowo włoskiej, urozmaiconej melodycznie, rozwiniętej kantyleny.

Literatura: Ch. Burney A General History of Music, 4 t., Londyn 1776–89, wyd. F. Mercer, Londyn 1935, przedr. Nowy Jork 1957; H. Abert Johann Christian Bachs italienische Opern und ihr Einfluss auf Mozart, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” I, 1918/19; H.P. Schökel Johann Christian Bach und die Instrumentalmusik seiner Zeit, Wolfenbüttel 1926; F. Tutenberg Die Sinfonik Johann Christian Bachs, Wolfenbüttel 1928; Ch.S. Terry Johann Christian Bach, Londyn 1929, 2. wyd. 1967 (zawiera katalog tematyczny); S. Sadie The Wind Music of Johann Christian Bach, „Music and Letters” XXXVII, 1956; K. Geiringer The Bach Family: Seven Generations of Creative Genius, Nowy Jork 1954, wyd. francuskie Paryż 1955, wyd. holenderskie Arnhem 1956, wyd. niemieckie poszerz. Die Musikerfamilie Bach, Leben und Wirken in drei Jahrhunderten, Monachium 1958, wyd. hiszpańskie Madryt 1962; P.M. Young Johann Christian Bach and His Environment, księga kongresowa, Kassel 1962; H.-J. Schulze Frühe Schriftzeugnisse der beiden jungsten Bach-Sohne, „Bach-Jahrbuch” L, Lipsk 1963/64; E. Warburton Johann Christian Bach’s Operas, „Proceedings of the Royal Musical Association” XCII, 1965/66; P.M. Young Johann Christian Bach, der Englische Bach, w: Musa-Mens-Musici, księga pamiątkowa W. Vettera, Lipsk 1970; E. Wellesz, F.W. Sternfeld The Early Symphony i The Concerto, New Oxford History of Music VII, Londyn 1973; N. Krabbe Johann Christian Bach’s Symphonies and the Breitkopf Thematic Catalogue, w księdze pamiątkowej J.P. Larsena, red. N. Schiørring i in., Kopenhaga 1972; I.S. Baierle-Staral Die Klavierwerke von Johann Christian Bach, Wiedeń 1974 (z katalogiem tematycznym); B. Gillingham Social and Musical Matters Pertaining to Johann Christian Bachs Third Set of Keyboard Concertos, „The Music Review” XLII, 1981; D. McCulloch Mrs. Papendiek and the London Bach, „The Musical Times” CXXII, 1982; H. Gärtner Johann Christian Bach. Mozarts Freund und Lehrmeister, Monachium 1989; S.W. Roe The Keyboard Music of Johann Christian Bach, Nowy Jork 1989 (z katalogiem tematycznym).