Bacevičius, Vytautas

Bacevičius Vytautas, *9 IX 1905 Łódź, †15 I 1970 Nowy Jork, litewski kompozytor, pianista i pedagog. Syn Litwina Vincasa Bacevičiusa i Polki Marii Modlińskiej; brat Grażyny, Wandy i Kiejstuta Bacewiczów. Od 6. roku życia uczył się pod kierunkiem ojca gry na fortepianie i skrzypcach. Mając 9 lat zaczął komponować. W 1916 wystąpił po raz pierwszy publicznie razem z Grażyną i Kiejstutem na koncercie dobroczynnym w Łodzi wykonując m.in. swoją Fantazję na tematy wojenne. W latach 1919–26 studiował w konserwatorium muzycznym H. Kijeńskiej-Dobkiewiczowej w Łodzi (fortepian u H. Kijeńskiej, A. Dobkiewicza i J. Turczyńskiego, teoria i kompozycja u K. Sikorskiego i K. Wiłkomirskiego). W 1926 wyjechał – w ślad za ojcem – na Litwę, podjął studia filozoficzne na uniwersytecie w Kownie i przyjął obywatelstwo litewskie. W 1927 wyjechał do Paryża, gdzie kontynuował studia pianistyczne pod kierunkiem S. Riéra, kompozycję u N. Czerepnina w konserwatorium rosyjskim w Paryżu oraz filozofię na Sorbonie. W 1928 otrzymał dyplom w zakresie fortepianu oraz kompozycji (oba z 1. nagrodą). W latach 1931–39 uczył gry na fortepianie oraz wykładał kompozycję, harmonię i estetykę w konserwatorium w Kownie, wydawał również czasopismo „Muzika ir Teatras”. W latach 1928–39 koncertował w wielu krajach europejskich. W 1938 był jurorem Concours International Eugène Ysaÿe w Brukseli, gdzie uhonorowany został orderem Korony Leopolda III. Będąc przewodniczącym litewskiej sekcji Międzynarodowego Towarzystwa Muzyki Współczesnej uczestniczył w festiwalach MTMW w Londynie (1938) i Warszawie (1939). W latach 1939–40 odbył tournée po Ameryce Południowej, skąd w 1940 udał się do Stanów Zjednoczonych, gdzie pozostał do końca życia. Mieszkał w Bridgeport (Connecticut) i w Nowym Jorku, w 1967 otrzymał obywatelstwo amerykańskie. W Stanach Zjednoczonych rozwinął działalność koncertową, kompozytorską i pedagogiczną. Uczył gry na fortepianie w New York Conservatory of Musical Art, w Brooklyn Conservatory of Music, w Long Island Institute of Music oraz we własnym studio w Nowym Jorku. W 1948 założył Bacevičius Music Club. Praca dydaktyczna była dla kompozytora podstawowym źródłem utrzymania. Bacevičius pochowany został w Nowym Jorku.

Twórczość Bacevičiusa jest jeszcze niezbadana, większość jego dzieł pozostaje dotychczas w rękopisach. W Polsce pierwsza obszerniejsza prezentacja muzyki Bacevičiusa odbyła się w 1985 w ramach festiwalu Wrzesień Muzyczny w Baranowie, kolejna miała miejsce w 1993 podczas festiwalu Warszawska Jesień. Konfrontacji twórczości rodzeństwa G. Bacewicz i V. Bacevičiusa poświęcone zostały dwie polsko-litewskie konferencje muzykologiczne: V w Wilnie (1994) i VI w Łodzi (1995).

W młodzieńczych utworach Bacevičiusa widoczne są wpływy Skriabina (harmonika, faktura), Debussy’ego (sensualizm brzmieniowy) i Prokofiewa (witalizm). Kompozycje z lat 30. (balet Tourbillon de la vie, Poème électrique) uważane były za awangardowe manifesty; konserwatywnie zorientowane litewskie środowisko muzyczne zarzucało Bacevičiusowi zanieczyszczanie twórczości rodzimej obcymi elementami (maszynizm, futuryzm). Szczególną wagę przywiązywał Bacevičius do formy utworu. W makroplanie przeważa w jego kompozycjach forma repryzowa (ABA) oraz narracja kontrastujących ze sobą zdarzeń, zestawianych segmentowo. Scalają formę powtórzenia wybranych komponentów (motywów, tematów, faktur) oraz proces wariantyzacji i permutacji materiału muzycznego. W ten sposób powstaje postulowana przez Bacevičiusa „indywidualna forma każdego utworu”, rządząca się prawami własnej, immanentnej logiki.

Bacevičius był osobowością wszechstronną: w jego bogatej korespondencji (zachowało się m.in. ponad 1600 listów Bacevičiusa pisanych z USA po polsku do rodziny w Polsce) ujawnia się talent literacki (Bacevičius jest również autorem opowiadań-fraszek, sygnowanych „Santo Diabolo”) i charakter twórcy-myśliciela. Na podstawie tego zasobu epistolarnego można zrekonstruować muzyczną filozofię Bacevičiusa. Był on apologetą muzyki absolutnej. Muzykę uznawał wyłącznie „jako wyraz wewnętrznych uczuć (przeżyć) w sensie absolutnym” (z listu do Kiejstuta, 21 V 1946), sam uważał się za ekspresjonistę. Ideę postępu widział w atonalności, dążył do stworzenia stylu „syntetycznego” (określenie Bacevičiusa), w którym koegzystują – w ramach spektrum 12-dźwiękowego – elementy pofunkcyjnej tonalności (obdarzone nowym sensem barwowym i strukturalnym), swobodnej atonalności i pantonalności.

Zafascynowany okultyzmem i parapsychologią głosił w listach do rodziny ideę „muzyki kosmicznej”, której istotę stanowiło dążenie do jądra uniwersum („myśl”, „światło mądrości”). Idea ta przyświecała mu przy tworzeniu m.in. VI Symfonii „Kosmicznej”. Twierdził, że dzięki medytacji można „wejść” we własne uniwersum, będące źródłem niewyczerpanych idei twórczych i odbiciem całego wszechświata. Muzyka kosmiczna ma zatem odzwierciedlać wewnętrzny kosmos człowieka. Powstaje ona najpierw myślowo, odtworzeniu tej pierwotnej myśli twórczej służyć miała wynaleziona przez Bacevičiusa „technika graficzna”: utwór jest najpierw przedstawiany w postaci wykresów graficznych, przenoszonych następnie na zapis partyturowy. Zdaniem Bacevičiusa technika ta zapewnia wierne oddanie pierwotnej koncepcji artystycznej i odzwierciedla konstruktywizm pracy twórczej. Nową graficzną procedurę zastosował po raz pierwszy przy komponowaniu Graphique (1964).

Bacevičius stale poszukiwał nowych inspiracji – w podświadomości, snach, uprawianiu jogi, praktykowaniu technik okultystycznych (telepatia, eksterioryzacja). Sugestie płynące ze współczesnej literatury amerykańskiej oraz idee kosmiczne (tożsamość mikro- i makrokosmosu) zbliżają jego twórczość do poetyki New Age.

Literatura: K. Bacewicz Mój brat Witold, „Ruch Muzyczny” Warszawa 1986 nr 16, 17; M. Kazakevičienė O twórczości Vytautasa Bacevičiusa, „Ruch Muzyczny” Warszawa 1986 nr 16; Rodzeństwo Bacewiczów, praca zbior., red. M. Szoka, Łódź 1996; W kręgu muzyki litewskiej, praca zbior., red. K. Droba, Kraków 1997.