logotypes-ue_ENG

Arcadelt, Jacob

Biogram i literatura

Arcadelt [arkˊa~], Arcadet, Arcadente, Archadet, Archadelt, Harcadelt, Harchadelt, Jacob, Jacobus, Giaches, Jacques, Jachet, *ok. 1500, †14 X 1568 Paryż, kompozytor pochodzenia francuskiego lub flamandzkiego. Bywał identyfikowany ze śpiewakiem zwanym Jacobus Flandrus, działającym w 1539 w rzymskiej Cappella Giulia, jednak żadne źródła nie potwierdzają tej hipotezy. Prawdopodobnie był uczniem Josquina des Prés oraz Ph. Verdelota. W 1530 działał we Florencji; opuścił ją na krótko z powodu zamieszek politycznych; być może udał się wraz z grupą innych artystów do Lyonu. W wydanej tutaj przez J. Moderne’a (1532) antologii motetów Secundus liber cum quatuor vocibus motteti del fiore znajdują się 3 utwory Arcadelta. Po restauracji dynastii Medyceuszów (1532) Arcadelt powrócił do Florencji. Z tego okresu pochodzą m.in. madrygały: Vero inferno do tekstu Lorenza de Medici oraz Deh dimmi amor i Io dico che fra noi do tekstów Michała Anioła. Po śmierci Alessandra de Medici (1537) Arcadelt osiedlił się prawdopodobnie w Wenecji. Tutaj w 1539 ukazują się w druku 4 księgi jego 4-głosowych madrygałów, wydane przez A. Gardana i G. Scotta. W XII 1540 Arcadelt został członkiem kapeli papieskiej, zapisany jako Jacobus Arcadelt. Od tego momentu diariusze sykstyńskie pozwalają śledzić jego działalność do I 1550. Już jako kanonik przy kościele St-Barthélemy w Liège otrzymał w 1545 od papieża Pawła III dwa beneficja w Liège (St-Barthélemy i St-Pierre). W 1546 uzyskał „zezwolenie na wyjazd do ojczyzny” (do Francji? do Liège?), a w 1547 powrócił do Rzymu z Francji. W 1551 urywają się wiadomości dotyczące jego pobytu w Rzymie. Przeniósł się prawdopodobnie do Francji, tu bowiem od 1553 zaczęły się ukazywać już systematycznie utwory Arcadelta w antologiach chansons. W zbiorze mszy opublikowanym w 1557 przez firmę A. Le Roy et R. Ballard, Arcadelt jest określony jako maistre de chapelle kardynała Charles’a de Lorraine oraz musicien du roy; rzeczywiście w latach 1554–62 jego nazwisko pojawia się w rachunkach kapeli króla Francji. W tym okresie Arcadelt otrzymał nowe beneficja: kanonie w Paryżu przy St-Germain de l’Auxerrois i przy Notre-Dame oraz kanonię w Reims.

Publikacje madrygałów zawierające w tytule nazwisko Arcadelta są właściwie wydawnictwami zbiorowymi, lecz z przewagą jego utworów. Poszczególne reedycje w niewielkim stopniu różnią się między sobą kartą tytułową oraz zestawem utworów Arcadelta i innnych autorów. Pierwsze znane wydanie 1 księgi madrygałów 4-głosowych z 1539 jest faktycznie wydaniem drugim, w dedykacji określone jako „seconda impressione”. Chansons początkowo były wydawane przez P. Attaingnanta oraz N. Du Chemina w Paryżu i J. Moderne’a w Lyonie. Po śmierci Attaingnanta (1551) Arcadelt związał się z firmą A. Le Roy et R. Ballard, która od 1553 wydawała jego utwory. Od 1561 na tytułowych kartach antologii chansons pojawiało się nazwisko Arcadelta jako najważniejszego, najliczniej reprezentowanego w zbiorach i zapewne najatrakcyjniejszego z kompozytorów. Reedycje tych antologii pojawiają się niemal do końca XVI w. Twórczość Arcadelta zachowała się głównie w zbiorach wydanych przez firmy: Moderne, Attaingnant, Rubens, Gardano, Scotto, Rampazetto, Du Chemin, Le Roy et Ballard, Rigaud, Phalese, Schöffer, Kriesstein, Du Bose e Guéroult, Montanus et Neuber i inni, a część jej pozostała jeszcze w rękopisach.

Główną dziedzinę twórczości Arcadelta stanowi muzyka świecka, zwłaszcza madrygały i chansons. Jako twórca madrygałów Arcadelt uchodzi za jednego z najwcześniejszych i najpłodniejszych mistrzów tej formy w XVI w. (obok C. Festy i Ph. Verdelota). Ogromną popularność wśród współczesnych zjednała mu 1 księga madrygałów 4-głosowych, która osiągnęła w latach 1539–1654 imponującą liczbę 54 wydań. Arcadelt pisał przeważnie madrygały 4-głosowe. Charakteryzują się one przejrzystością formy (co zbliża je do frottoli), płynnością linii melodycznej, trafnym dostosowaniem muzyki do tekstu oraz prostotą harmoniczną wynikającą z preferowania diatoniki. Dużą popularnością cieszyły się również chansons Arcadelta. W większości są to 4-głosowe utwory o charakterze tanecznym do tekstów Wergiliusza, Marcjalisa i Horacego. Wykazują one cechy uważane dziś za charakterystyczne dla tego gatunku: powtórzenia cząstek, zmiany metrum z dwudzielnego na trójdzielne, stosowanie motywów opartych na powtarzanym dźwięku i fakturę przeważnie akordową, chociaż prowadzenie głosów jest nieco bardziej samodzielne niż w madrygałach. Imitacje i kanon stosował Arcadelt sporadycznie.

W muzyce religijnej znalazły odbicie zdobycze techniczne osiągnięte na polu twórczości świeckiej. Z trzech mszy dwie są typu missa parodia: Missa Noe Noe oparta na motecie J. Moutona oraz Missa Ave Regina na motecie P. de Silvy. Trzecia, maryjna Missa de Beata Virgine, jest mszą oryginalną. Motety, przeważnie 4-głosowe, utrzymane są na ogół w technice przeimitowanej, niekiedy z wykorzystaniem kanonu. Ogólnie podsumowując, twórczość Arcadelta określają następujące cechy: upodobanie do 4-głosowości, płynna i łatwa do śpiewania melodyka, wyraźne frazowanie, oparcie się na diatonice i wynikająca stąd nieskomplikowana harmonika. Dysonanse jednak Arcadelt traktuje bardziej swobodnie niż Palestrina. Operując prostymi w zasadzie środkami, Arcadelt wypracował własny styl charakteryzujący całą jego twórczość, zarówno świecką, jak religijną.

Literatura: R. Eitner J. Arcadelt, „Monatshefte für Musikgeschichte” XIX, 1887; A. Einstein The Italian Madrigal, Princeton 1949; E. Lovinsky A Newly Discovered Sixteenth Century Motet Manuscript at the Biblioteca Vallicelliana in Rome, „Journal of the American Musicological Society” III, 1950; W. Frey Michelagniolo und die Komponisten seiner Madrigale, „Acta Musicologica” XXIV, 1953; G. Reese Music in the Renaissance, Nowy Jork 1954; W. Kurthen Ave Maria von J. Arcadelt, „Musica sacra” LXXVIII, 1958; F. Lesure Arcadelt est mort en 1568, „Revue de Musicologie” XLVII, 1961; A. Seay Arcadelt und Michelangelo, „Renaissance News” XVIII, 1965; R. van Haarlem The „Missa de beata Virgine” by Josquin Used as a Model for the Mass of the Same Name by Arcadelt, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muzieksechiedenis” XXV, 1975; Th.W Bridges The Publishing of Arcadelt’s First Book of Madrigals, dysertacja, Harvard University 1982; D. Harrán Stories from the Hebrew Bible in Music of the Renaissance, „Musica Disciplina” XXXVII, 1983; R.J. Agee Ruberto Strozzi and the Early Madrigal, „Journal of the American Musicological Society” XXXVI, 1985; J. Haar Toward a Chronology of the Madrigals of Arcadelt, „Journal of Musicology” V, 1987; B.V. Rivera The Two-Voice Framework and its Harmonization in Arcadelt’s First Book of Madrigals, „Music Analysis” VI, 1987; L. Lera J. Arcadelt Orizzonte culturale e modelli stilistici di un padre del madrigale, w: Le origini del madrigale, wyd. L. Zoppelli, Asola 1990; P. Moret J. Arcadelt musicien namurois (1507–1568), „Bulletin de la Société Liégeoise de Musicologie” 1993 nr 83.

Kompozycje i edycje

Kompozycje:

utwory świeckie:

ponad 200 madrygałów (większość wyd. w pięciu ks. madrygałów 4-głosowych — ks. 1 Wenecja 1539, Neapol 54. wyd. 1654; ks. 2 Wenecja 1539, 6. wyd. 1650; ks. 3 Wenecja 1539, 5. wyd. 1556; ks. 4 Wenecja 1539, 3. wyd. 1545; ks. 5 Wenecja 1544, 2. wyd. 1550; i jednej 3-głosowej, Wenecja 1542, Paryż 5. wyd. 1601)

ok. 120 chansons, druk. od 1537

utwory religijne:

Missae tres... cum 4 et 5 vocibus, wyd. Paryż 1557

Six psalmes de David... à 4 et 5 parties, wyd. Paryż 1559

3 lamentacje w zbiorze Piissimae ac sacratissimae lamentationes Jeremiae Prophetae, wyd. Paryż 1557

ok. 20 motetów, psalmy, magnifikat – zachowane w innych zbiorach

 

Edycje:

Arcadelt. Opera omnia, wyd. A. Seay, «Corpus Mensurabilis Musicae» XXXI, Rzym: Missae Noe Noe, Ave Regina, De Beata Virgine, t. 1, 1965

Il secondo libro di madrigali, t. 3, 1967

Il terzo libro di madrigali, t. 4, 1968

Madrigali libro 4, t. 5, 1968

Madrigali libro 5, t. 6, 1967

Madrigali miscellanei, t. 7, 1969

Chansons, t. 8–9, 1968

chansons, w: French Chansons for Three Voices (ca. 1550), wyd. C.S. Adams, «Recent Researches in the Music of the Renaissance» XXXVI–XXXVII, Madison (Wisconsin) 1982