Adler, Guido

Adler Guido, *1 XI 1855 Ivančice (Morawy), †15 II 1941 Wiedeń, austriacki muzykolog. W 1874 ukończył naukę w konserwatorium w Wiedniu, gdzie uczył się u W. Schennera i J. Dachsa (fortepian) oraz A. Brucknera i O. Dessoffa (teoria i kompozycja). Następnie podjął studia prawnicze na uniwersytecie w Wiedniu, gdzie rozwijał również działalność muzyczną; w 1874 zorganizował wraz z innymi studentami Akademischer Wagnerverein; w latach 1875–76 wygłosił cykl odczytów o Pierścieniu Nibelunga. W 1878 otrzymał tytuł doktora prawa, w 1880 – doktora filozofii na podstawie pracy Die historischen Grundklassen der christlich-abendländischen Musik bis 1600, w 1882 habilitował się (Studie zur Geschichte der Harmonie); w tym samym roku uczestniczył w kongresie śpiewu liturgicznego w Arezzo. W 1885 został mianowany profesorem nadzwyczajnym na uniwersytecie niemieckim w Pradze, wtedy też założył wraz z F. Chrysandrem i Ph. Spittą pierwsze czasopismo muzykologiczne – „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft”. Po przejściu E. Hanslicka na emeryturę w 1898 Adler objął stanowisko profesora na uniwersytecie w Wiedniu, gdzie zorganizował instytut historii muzyki, który prowadził do 1927. Od 1894 kierował edycją źródłową «Denkmäler der Tonkunst in Österreich» (DTÖ); serii tej towarzyszył od 1913 rocznik „Studien zur Musikwissenschaft. Beihefte der Denkmäler der Tonkunst in Österreich”. Od 1892 Adler przewodniczył pracom komitetu zajmującego się przygotowaniem działu muzycznego na Międzynarodowej Wystawie Muzyki i Teatru w Wiedniu. W 1908 zorganizował tamże międzynarodowy kongres poświęcony Haydnowi (100-lecie śmierci), w 1927 – analogicznie kongres skoncentrowany wokół Beethovena. Z inicjatywy Adlera powstało w 1927 Międzynarodowe Towarzystwo Muzykologiczne, którego był honorowym prezydentem do 1938. Z okazji 75-lecia urodzin profesora została wydana księga pamiątkowa Studien zur Musikgeschichte. Obok działalności organizacyjnej, wydawniczej i pedagogicznej Adler przez całe życie prowadził intensywną, twórczą pracę naukową. Po zajęciu Austrii przez hitlerowców w 1938 sędziwemu uczonemu zakazano dalszych publikacji.

Adler stworzył podstawy dla rozwoju metodologii badań muzykologicznych. W jego artykule Umfang, Methode und Ziel der Musikwissenschaft (1885) po raz pierwszy został określony zakres przedmiotowy muzykologii i jej metody badawcze. Problematykę tę rozwinął w Methode der Musikgeschichte (1918), pracy, która stanowi pierwszą próbę sprecyzowania warsztatu naukowego historyka muzyki. Przeprowadzony przez niego główny podział muzykologii na część historyczną i systematyczną utrzymał się w zasadzie do naszych czasów; w obręb muzykologii systematycznej wchodziły następujące dziedziny: teoria muzyki, estetyka, psychologia, pedagogika i etnografia. Adler widział w muzykologii przede wszystkim dyscyplinę historyczną, jednak wiązał ściśle badania historyczne z badaniami teoretycznymi; twierdząc, że „zadaniem historii muzyki jest badanie i przedstawianie obiektu dźwiękowego w procesie rozwojowym”, podkreślał, iż w centrum uwagi historyka muzyki powinno znajdować się dzieło muzyczne. W Methode der Musikgeschichte podjęte zostały podstawowe zagadnienia metodologiczne: wysunięcie problemu badawczego, rodzaje źródeł muzycznych, znaczenie nauk pomocniczych, podstawy stylokrytyczne, kryteria określania czasu i przestrzeni, związki i przeciwieństwa zachodzące między poszczególnymi dziełami. Kładąc nacisk na szeroko pojmowaną analizę stylokrytyczną dzieła muzycznego, Adler przeciwstawiał się interpretacji estetycznej, u której podstaw leży relatywne kryterium piękna. Rozważania metodologiczne Adlera wiązały się z jego koncepcją stylu muzycznego (Der Stil in der Musik, 1911). Przez pojęcie stylu muzycznego rozumiał dokonany przez kompozytora wybór materiału dźwiękowego i sposób jego zastosowania. O ile sama definicja stylu muzycznego wykazuje znamiona progresywne, o tyle w traktowaniu motywu i tematu jako podstawowych jednostek architektonicznych dzieła muzycznego każdej epoki oraz preferowaniu melodyki i rytmiki jako głównych elementów formy muzycznej Adler pozostał spadkobiercą XIX-wiecznej teorii muzyki. W pracy tej zostały jednak zasygnalizowane różnorodne aspekty stylu muzycznego, jego rozmaite przejawy w zależności od funkcji muzyki, praktyki wykonawczej, gatunków muzycznych, epoki historycznej, środków technicznych.

Swoje założenia metodologiczne i postulaty badawcze Adler zademonstrował w Handbuch der Musikgeschichte (1924) – syntetycznym opracowaniu historii muzyki, które po dzień dzisiejszy należy do czołowej literatury muzykologicznej. Odżegnując się od pozamuzycznych kryteriów periodyzacji dziejów muzyki, Adler przyjmuje styl muzyczny za podstawę podziału historii muzyki, w której wyróżnia następujące okresy stylistyczne: pierwszy obejmuje różne typy chorału, drugi – rozwój polifonii (IX–XVI w.), trzeci – rozwój homofonii powstałej na gruncie monodii akompaniowanej (XVII–XIX w.). Z powodu trudności, jakich nastręczało analogiczne usystematyzowanie zróżnicowanej stylistycznie muzyki współczesnej (po 1880), ostatni etap rozwoju muzyki określony został ogólnym mianem „die Moderne”. Istotę historii muzyki stanowi w ujęciu Adlera rozwój form muzycznych i techniki kompozytorskiej, toteż wyłącznie na tej problematyce skupiają swą uwagę autorzy poszczególnych rozdziałów: H. Abert, A. Einstein, W. Fischer, R. Haas, Z. Jachimecki, A. Schering, P. Wagner i in. Handbuch der Musikgeschichte należy zatem do pierwszych przykładów kompleksowej pracy historyków muzyki, w której ich wiedza szczegółowa podporządkowana została nadrzędnej koncepcji syntezy dziejów muzyki określonej przez redaktora publikacji.

Uznając źródłoznawstwo za podstawę syntetycznego opracowania historii muzyki i monografii, Adler podjął w tym zakresie inicjatywę wydawniczą. Nawiązując do doświadczeń F. Chrysandra i Ph. Spitty, Adler zamierzał zorganizować wspólnie z tymi naukowcami międzynarodową serię wydań źródłowych, mającą objąć zabytki muzyczne (utwory, traktaty, dokumenty) od czasów średniowiecznych do końca XVIII w. znajdujące się na terenach należących do Niemiec i Austrii. Już w 1888 przedstawił projekt wydawnictwa źródłowego Monumenta historiae musicae, który nie doszedł jednak do skutku; w 1892 pojawiły się opracowane przez Adlera dzieła muzyczne cesarzy austriackich jako propozycja edycji typu źródłowego, a zarazem w tym samym roku ukazał się 1 t. serii «Deutsche Denkmäler der Tonkunst» pod redakcją Ph. Spitty, F. Chrysandra i O. v. Hasego. Wówczas bezpośrednio zainspirowany opracowaniem katalogu zabytków muzycznych na Międzynarodową Wystawę Teatru i Muzyki w Wiedniu (1892) Adler począł wydawać od 1894 odrębną serię «Denkmäler der Tonkunst in Österreich»; poszczególne tomy serii zaopatrywali w komentarze rewizyjne i przygotowywali do druku wybitni muzykolodzy; sam Adler opracował 10 pozycji w 15 tomach. W latach 1894–1938 ukazało się pod jego redakcją 45 roczników «Denkmäler der Tonkunst in Österreich» obejmujących 83 tomy. W serii tej zrezygnowano z publikowania traktatów muzycznych, zawężono granice terytorialne zabytków muzycznych do obiektów znajdujących się na obszarze Austrii, natomiast zakres czasowy poszerzony został do XIX w.; komentarze rewizyjne oraz artykuły związane tematycznie z «Denkmäler der Tonkunst in Österreich» publikowane były w „Studien zur Musikwissenschaft”. Tradycje wydawnicze w dziedzinie źródłoznawstwa muzycznego nie były duże, toteż DTÖ stały się dla następnych pokoleń wzorcem naukowego opracowania źródła muzycznego.

Adler należy do naukowców o fundamentalnym znaczeniu dla rozwoju muzykologii. Formułując teoretyczne podstawy metodologiczne tej dyscypliny, a zarazem tworząc przykłady praktycznych rozwiązań (Handbuch, DTÖ), wpłynął na kształtowanie świadomości metodologicznej historyków muzyki. W swym instytucie historii muzyki na uniwersytecie w Wiedniu konsekwentnie realizował szeroko zakreśloną koncepcję badania stylu muzycznego, która stała się cechą naukowej „szkoły wiedeńskiej”, zwanej też „szkołą Adlera”. Do jego uczniów należeli muzykolodzy, m.in. H. Besseler, K. Geiringer, Z. Jachimecki, oraz kompozytorzy: A. Webern, A. Schönberg, E. Wellesz. W osobie Adlera wystąpiło rzadko spotykane połączenie zdolności naukowca z talentem organizatora. Potrafił on uchwycić warunki rozwoju muzykologii jako dyscypliny naukowej, skąd wypływały jego poczynania organizacyjne (kongresy międzynarodowe, DTÖ, Międzynarodowe Towarzystwo Muzykologiczne, „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft”, „Studien zur Musikwissenschaft”). Adler był naukowcem, który myślą i czynem wybiegał w przyszłość. Doceniał konieczność korelowania badań jednostkowych, nawiązywał współpracę z muzykologami różnych narodowości, zapoczątkował badania kompleksowe na skalę międzynarodową; podkreślał nierozłączną współzależność prac typu syntetycznego i źródłowego, na którą kładą tak silny nacisk współcześni historycy muzyki.

Literatura: W. Fischer, Guido Adlers „Methode der Musikgeschichte”, „Zeitschrift für Musikwissenschaft“ VII 1924/25; Studien zur Musikgeschichte. Festschrift für Guido Adler zum 75. Geburtstag, Wiedeń 1930 (zawiera bibliografię prac Adlera); R. von Ficker, Guido Adler und die Wiener Schule, „Österreichische Musikzeitschrift“ I 1946; R. Heinz, Guido Adlers Musikhistorik als historisches Dokument, w: Die Ausbreitung der Historismus über die Musik, red. W. Wiora, «Studien zur Musikgeschichte des 19. Jahrhunderts» XIV, Ratyzbona 1969; E. R. Reilly, G. Mahler and Guido Adler, „The Music Quarterly“ LVIII 1972; V. Kalisch, Entwurf einer Wissenschaft von der Musik. Guido Adler, «Sammlungen musikwissenschaftlicher Abhandlungen», Baden-Baden 1988; S. Żerańska-Kominek, Adlerowska synteza, w: Muzyka w kulturze, Warszawa 1995.