Dohnányi, Ernö

Dohnányi [d´ohna:ni] Ernö, Ernst von Dohnányi, *27 VII 1877 Pozsony (obecnie Bratysława), †9 II 1960 Nowy Jork, węgierski pianista, kompozytor, dyrygent, pedagog i organizator życia muzycznego. Pochodził z rodziny muzyków węgierskich, zniemczonej w trzecim pokoleniu. Uczył się wpierw u swego ojca, wiolonczelisty amatora, Frigyesa Dohnányiego, oraz u K. Forstnera, organisty katedry w Pozsony. W tym czasie zaprzyjaźnił się z B. Bartókiem, który uczestniczył w muzycznych wieczorach u rodziny Dohnányi. Do 1897 studiował w Akademii Muzycznej w Budapeszcie u I. Thomana (fortepian) i H. Koesslera (kompozycja); lato tego roku spędził u E. d’Alberta nad Würmsee koło Monachium, doskonaląc się w grze fortepianowej. Wkrótce potem rozpoczął podróże koncertowe po Węgrzech, Austrii i Niemczech. W 1898 za namową H. Richtera wystąpił w Londynie z IV Koncertem fortepianowym Beethovena, odnosząc ogromny sukces: okrzyknięto go największym węgierskim pianistą po Liszcie. Do 1901 wystąpił na estradach całej Europy i obydwu Ameryk, dając olbrzymią liczbę koncertów. Jednocześnie intensywnie komponował; jeszcze w 1895 swym Kwintetem fortepianowym c-moll zachwycił Brahmsa, który osobiście przygotował wiedeńskie prawykonanie dzieła; utwór ten – 68. z kolei – wydał Dohnányi jako swe pierwsze opus. W 1900 otrzymał Nagrodę Bösendorfera za I Koncert fortepianowy, poświęcony d’Albertowi. W latach 1905–1915 na zaproszenie J. Joachima prowadził klasę fortepianu w berlińskiej Hochschule für Musik, od 1908 jako profesor. W 1915 powrócił do Budapesztu, gdzie od podstaw rozpoczął reorganizację życia muzycznego, w 1916 został profesorem, a w 1919 dyrektorem Akademii Muzycznej w Budapeszcie; za rządów B. Kúna był wraz z Bartókiem i Z. Kodályem członkiem „dyrektoriatu muzycznego”. Zdjęty ze stanowiska dyrektora uczelni po upadku Kúna, poświęcił się na powrót pianistyce: w latach 1919–21 dawał w samym tylko Budapeszcie corocznie ok. 120 koncertów (m.in. w 1920 wykonał wszystkie dzieła fortepianowe Beethovena). Jednocześnie w 1919 został wybrany dyrygentem Towarzystwa Filharmonii w Budapeszcie na okres 25 lat. W latach 1921–27 odbył szereg podróży koncertowych do USA; w 1925 objął tam kierunek New York State Symphony Orchestra. W 1928 został profesorem mistrzowskiej klasy fortepianu w Akademii Muzycznej w Budapeszcie, w 1931 dyrektorem muzycznym węgierskiego radia, a w 1934 ponownie dyrektorem Akademii, składając w 1941 rezygnację z tego stanowiska na znak protestu przeciw prześladowaniom Żydów przez reżim Horthyego. W tym samym roku dał cykl recitali, wykonując wszystkie koncerty fortepianowe Mozarta. W 1944 opuścił Węgry zrazu, udając się do Austrii, a następnie do Anglii, gdzie w latach 1947–48 odbył tournée koncertowe. W 1949 przebywał kilka miesięcy w Tucuman w Argentynie, gdzie kierował katedrą fortepianu w tamtejszej uczelni, a następnie osiadł w Tallahassee w USA, obejmując klasę fortepianu i kompozycji w Florida State University i kontynuując podróże koncertowe (m.in. wystąpił w 1956 na festiwalu w Edynburgu). Zmarł w trakcie nagrywania na płyty swych kolejnych kreacji pianistycznych.

Postać Dohnányego wyróżnia się ekspansywnością i wszechstronnością osobowości muzycznej, pokrewnej np. sylwetce G. Enescu. Mimo iż nie stworzył żadnej szkoły pianistycznej ani nowego stylu wykonawczego, należał do najwybitniejszych zjawisk w dziejach pianistyki, imponując nie tylko fenomenalną techniką, ale i wielkim kunsztem interpretacji, nie tylko rozległością repertuaru, ale i jego bogactwem. Podziwiany jako wykonawca Mozarta i Beethovena, był jednym z pierwszych propagatorów fortepianowej twórczości Schuberta. Równie chętnie sięgał po mało znane dzieła ubiegłego stulecia, jak i po muzykę współczesną; m.in. jako pierwszy wykonał szereg utworów fortepianowych Bartóka, z którym często występował w duecie bądź jako dyrygent. Wybrawszy karierę solisty-wirtuoza, z tą samą pasją oddawał się kameralistyce. Wróg wszelkiej popisowości i muzycznej tandety, podobnie jak Bartók, acz skuteczniej, walczył o podniesienie kultury i smaku muzycznego wśród węgierskiej publiczności, rozmiłowanej w pseudo-ludowych aranżacjach. W tym kierunku szły jego – projektowane w 1919 wspólnie z Kodályem – reformy węgierskiego szkolnictwa muzycznego oraz działalność dyrygencka, rozpoczęta stosunkowo późno, lecz z powodzeniem. Na podkreślenie zasługuje też pedagogiczna działalność Dohnányiego; wśród jego uczniów znajdują się m.in. A. Fischer, G. Solti i G. Anda. Kompozytorska twórczość Dohnányiego obracała się początkowo (Kwintet fortepianowy c-moll, I Koncert fortepianowy, I Symfonia) w orbicie wpływów Brahmsa, na ogół przecenianych (Dohnányiego nazywano „węgierskim Brahmsem”) i w późniejszym okresie dotyczących raczej postawy twórczej niż języka muzycznego. Indywidualny styl Dohnányiego, widoczny już w Serenadzie op. 10, odznacza się z jednej strony pielęgnowaniem tradycyjnych form i technik (zwłaszcza sonatowej i wariacyjnej), z drugiej zaś coraz odleglejszym od tradycji selekcjonowaniem środków melodycznych, harmonicznych i brzmieniowych przy wyraźnym dążeniu do pełni nasycenia emocjonalnego. Kompromisem tym dystansował się Dohnányi wobec najnowszych podówczas kierunków muzycznych, aczkolwiek jako wykonawca był na nie otwarty. Poza cyklem Ruralia hungarica nie objawił też większego zainteresowania muzyką ludową. Mimo to Dohnányi uważany jest dziś za najwybitniejszego obok Bartóka i Kodálya węgierskiego kompozytora 1. połowy XX w., dzięki warsztatowym i emocjonalnym walorom swej muzyki. Cenione są zwłaszcza jego utwory kameralne, obydwie symfonie, Wariacje na fortepian i orkiestrę oraz Msza segedyńska, zaś opera Der Tenor bywa określana jako jedna z nielicznych autentycznych oper komicznych swojego czasu.

Literatura: V. Papp Ernö Dohnányi, Budapeszt 1927; I. Podhradszky The Works of Ernö Dohnányi, „Studia Musicologica” VI, 1964; M. Eckhardt Briefe auf dem Nachlasse Ernst von Dohnányi, „Studia Musicologica” IX, 1967; B. Vazsonyi Ernö Dohnányi, Budapeszt 1971; D. Kiszely Discography of Ernö Dohnányi oraz Editions and Recordings. An Analysis of Ernö Dohnányi’s „Ruralia Hungarica” op. 32/a, no. 4, „Studia Musicologica Academiae Scientiarum Hungaricae” XXXVI, 1995; P. Laki F Schmidt (1874–1939) and Dohnányi Ernö (1877–1960). A Study in Austro-Hungarian Alternatives, „The Musical Quarterly” LXXX, 1996.