Cornelius [kor-] Carl August Peter, *24 XII 1824 Moguncja, †26 X 1874 Moguncja, niemiecki kompozytor, poeta i krytyk muzyczny. Pochodził z rodziny aktorów, sam również występował, m.in. w 1843 w teatrze dworskim w Wiesbaden. Zarazem uczył się muzyki u J. Panny’ego i H. Essera w Moguncji, gdzie w 1840 został skrzypkiem orkiestry teatralnej. W 1843 udał się do Berlina, gdzie – przebywając w latach 1844–52 pod opieką stryja, malarza Petera Josepha Corneliusa – studiował kompozycję u S. Dehna. Tam też zawarł znajomość z A. von Humboldtem, B. von Arnim i J. von Eichendorffem, przyjaźń zaś z P. Heysem. W 1851 publikował w berlińskich czasopismach („Echo”, „Modespiegel”) recenzje muzyczne, które przyniosły mu znaczny rozgłos; później pisywał również do „Neue Zeitschrift für Musik”. W latach 1852–58 przebywał w Weimarze w kręgu muzyków zgrupowanych wokół Liszta, stając się wkrótce jego gorącym zwolennikiem. Za przyczyną Liszta zetknął się tu po raz pierwszy z Wagnerem, a także z Brahmsem, Schumannem i Berliozem. Również w Weimarze stworzył operę Der Barbier von Bagdad; jej weimarska premiera poprowadzona przez Liszta w 1858 poniosła na skutek intryg klęskę, po której Cornelius przeniósł się do Wiednia, gdzie utrzymywał się z udzielania lekcji muzyki. Zawarł tu przyjaźń m.in. z K. Tausigiem, tu też uległ fascynacji ideologią Wagnera, który w 1865 zaprosił go do Monachium, gdzie Cornelius objął funkcję nauczyciela teorii i harmonii, a także retoryki z metryką i poetyką w nowo utworzonej Königliche Hochschule; na stanowiskach tych pozostał do końca życia.
Postać Corneliusa zwykło się stawiać w kręgu epigonów Liszta i Wagnera; w istocie był on raczej ich entuzjastą niż naśladowcą. Kompozytor i poeta uznawał wyłącznie gatunki wokalne, w których osiągnął znaczną spoistość tekstu muzycznego ze słowem. Największe znaczenie mają jego pieśni solowe i chóralne, stanowiące ważny etap rozwoju niemieckiej liryki wokalnej po czasach Schumanna a przed pojawieniem się Wolfa i Mahlera. Pieśni solowe o formie wyznaczonej strukturą niemal zawsze wysokiej próby tekstu, częstokroć własnego, ujawniają dużą inwencję melodyczną (popularne Weihnachtslieder), lub też skłonność do redukcji meliki na rzecz recytacji i subtelnej kolorystyki towarzyszenia harmonicznego (Ein Ton z cyklu Trauer und Trost). W pieśniach chóralnych stosował Cornelius ponadto archaizację, poprzez modalizację harmoniki, sięganie do techniki cantus firmus (Versuch einer Messe…), inspirację instrumentalną muzyką Bacha (Drei Psalmlieder), lecz także Beethovena i Schuberta. Struktury właściwe liryce wokalnej decydują również o charakterze najbardziej znanego dzieła Corneliusa — opery komicznej Der Barbier von Bagdad, pokrewnej w typie operom Lortzinga i Flotowa, a częściowo również późnych oper — Der Cid i Gunlöd.
Literatura: Unbekannte Briefe von Peter Cornelius, wyd. G. Wagner, „Mitteilungen der Arbeitsgemeinschaft fiir mittelrheinische Musikgeschichte” 1975 nr 30 i nast.; Unbekannte Opernbesprechungen von Peter Cornelius, wyd. H. Schneider, „Mitteilungen den Arbeitsgemeinschaft fiir mittelrheinische Musikgeschichte” 1976 nr 32 i nast.; H. Kretzschmar Peter Cornelius, Lipsk 1880; A. Sandberger Leben und Werke des Dichterkomponisten Peter Cornelius, Lipsk 1887; M. Hasse Der Dichtermusiker Peter Cornelius, Lipsk 1922–23; C.M. Cornelius Peter Cornelius. Der Wort- und Tondichter, Ratyzbona 1925; B. Glauert Spuren eines bewegten Lebens. Verschollenes und Unverdffentliches von Peter Cornelius, Moguncja 1974; P.W Jacob Der beschwerliche Weg des Peter Cornelius zu Liszt und Wagner, Moguncja 1974.
Instrumentalne:
Entre-Acte na orkiestrę, 1843
2 kwartety smyczkowe, 1842
3 sonaty na skrzypce i fortepian, 1840, 1844, 1846
utwory fortepianowe
Wokalne (sł. kompozytora, jeśli nie zaznaczono inaczej):
na chór męski a cappella:
Vier Lieder, sł. L. Uhland, 1842
Requiem aeternam, sł. kompozytor, 1852
Trauerchöre op. 9, sł. różnych poetów, 1869
Drei Männerchöre op. 12, sł. J. von Eichendorff i kompozytor, 1873
Reiterlied op. 17, na 2 chóry męskie, , sł. kompozytor, 1873
na chór mieszany a cappella, m.in.:
Yersuch einer Messe ilber den Cantus firmus in der dorischen Tonart, , sł. kompozytor, 1852
Beethoven-Lied op. 10, sł. kompozytor, 1870
Drei Chorgesänge op. 11, sł. H. Heine i F. Rückert, 1871
Drei Psalmlieder op. 13, , sł. kompozytor, 1872
Trost in Tränen op. 14, sł. J.W. Goethe, 1872
Liebe. Ein Zyklus von drei Chorliedern, sł. Angelus Silesius, 1872
Vier Italienische Chorlieder op. 20, sł. wg poetów włoskich, 1872
Requiem, sł. Ch. Hebbel, , sł. kompozytor, 1872
So weich und warm, sł. P. Heyse, 1874
ok. 80 pieśni solowyh, w tym 11 cyklów
Sechs Lieder, sł. P. Heyse, 1848
Sechs Lieder op.1, , sł. kompozytor, 1854
Neun geistliche Lieder op. 2, sł. kompozytor, 1854–55
Drei Lieder op. 4, sł. kompozytor, 1854
Trauer und Trost op. 3, sł. kompozytor, 1854
Drei rheinische Lieder, sł. kompozytor, 1856
Brautlieder, sł. kompozytor, 1856–58
Weihnachtslieder op. 8, sł. kompozytor, 1856, 2. wersja 1870
Drei Sonette, sł. G.A. Bürger, 1859
Sechs Lieder op. 5, sł. różnych poetów, 1856–62
An Berta op. 15, sł. kompozytor, 1865
liczne duety, m.in. cykle:
Drei zweistimmige Lieder op. 6, sł. Ch. Hebbel i W. von Tegernsee, 1862
Duette op. 16, sł. różnych poetów, 1867
Wokalno-instrumentalne:
Cum sanctis tuis na 4 chóry i 4 organów, 1848
Stabat Mater na głosy solowe, chór i orkiestrę, 1849
Msza na sopran, alt i fortepian, 1849
Domine salvum fac regem na tenor, chór i orkiestrę, 1852
Sceniczne:
opery:
Der Barbier von Bagdad, libretto kompozytor, wyst. Weimar 1858
Der Cid 1860–62, libretto kompozytor, wyst. Weimar 1865
Gunlöd 1866–74, libretto kompozytor, nieukończona, w wersji uzupełnionej przez K. Hofbauera i E. Lassena wyst. Weimar 1891, oprac. ponownie wg szkiców Corneliusa przez W. von Bausznerna, 1906.
Edycje:
Peter Cornelius. Gesamtausgabe, 5 t., wyd. M. Hasse i W. von Bausznern, Lipsk 1905–06 (t. 1–2 — pieśni, t. 3–5 — opery), przedr. Farnborough 1971
Peter Cornelius. Literarische Werke, 4 t., wyd. C.M. Cornelius, E. Istel i A. Stern, Lipsk 1904–05 (zawiera w t. 3 autobiografię Corneliusa)
Ausgewählte Schriften und Briefen, wyd. P. Egert, Berlin 1938.