Carrillo [karr’ilio] Julián, właściwie Julián Antonio Carrillo-Trujillo, *28 I 1875 Ahualulco (San Luis Potosí), †9 IX 1965 San Angél (obecnie m. Meksyk), meksykański kompozytor, teoretyk muzyki, dyrygent, skrzypek i pedagog pochodzenia indiańskiego. Studiował w konserwatorium w m. Meksyku u P. Manzana (skrzypce) i M. Moralesa (kompozycja); w latach 1899–1905 kontynuował studia w konserwatorium w Lipsku u S. Jadassohna (kompozycja), H. Beckera (skrzypce) i H. Sitta (dyrygentura), zarazem w latach 1902–04 studiując w konserwatorium w Gandawie (I nagroda w klasie skrzypiec A. Zimmera). Studia gry skrzypcach, a zwłaszcza zagadnienia intonacji, skłoniły go już w ok. 1895 do zajęcia się problematyką mikrotonalności. Po powrocie do Meksyku został profesorem, a w latach 1913–14 dyrygentem Conservatorio Nacional de Música w mieście Meksyku, pełnił tam również funkcję generalnego inspektora muzyki. Wielokrotnie występował jako skrzypek i dyrygent; założył i prowadził orkiestrę i kwartet smyczkowy im. Beethovena.
Niestabilność sytuacji politycznej w Meksyku zmusiła go do opuszczenia kraju: w latach 1914–18 przebywał w Nowym Jorku, gdzie m.in. zorganizował American Symphony Orchestra; w 1918 – na zaproszenie rządu meksykańskiego – objął kierownictwo orkiestry symfonicznej w m. Meksyku, a w latach 1920–24 był ponownie dyrektorem konserwatorium. W 1924 porzucił wszystkie funkcje poświęcając się twórczości muzycznej i teorii: w latach 1924–26 wydawał miesięcznik „El Sonido 13”, poświęcony problematyce teorii mikrotonalności. Od 1926 utwory jego zaczęły przenikać do USA, gdzie zdobyły rozgłos, głównie dzięki poparciu L. Stokowskiego, z którym Carrillo zawarł do końca życia trwającą przyjaźń. W tym samym roku przedstawił Carrillo nowojorskiej publiczności skonstruowane przez siebie instrumenty mikrofonowe jak octavina, arpa-citara i fortepian ⅓-tonowy. W 1930 założył Orquesta Sonido 13, wyspecjalizowaną w realizacji dzieł mikrofonowych i odbył z nią liczne tournées po Meksyku, dyrygując na zmianę ze Stokowskim. W 1940 opatentował 15 modeli fortepianów mikrofonowych, produkowanych następnie przez firmy C. Sauter i M. Gaveau. Niemal do końca życia działał jako dyrygent własnych utworów, m.in. jeszcze w 1961 nagrywając znaczną ich liczbę z orkiestrą Lamoureux w Paryżu.
Rozwój osobowości muzycznej Carrillo dokonywał się w dwóch etapach. Pierwszy z nich (ok. 1895–1922) cechowała intensywna działalność koncertowa, organizacyjna i pedagogiczna; powstałe w tym czasie utwory noszą cechy tradycyjne, widoczne bądź to w nawiązaniu do obiegowego stylu europejskiego schyłku XIX w. (dwie pierwsze symfonie), bądź to w rozwijaniu niektórych dźwiękowych i formalnych idei muzyki Lisztowskiej (Kwartet smyczkowy Es-dur). W niektórych tylko dziełach (opery, utwory wokalne) dochodziły również do głosu elementy muzyki rodzimej. Bardzo wczesna – podobnie jak u Ivesa – konstatacja możliwości muzyki mikrotonalnej (1895) nie znalazła w tym okresie odbicia w twórczości kompozytorskiej Carrillo. W etapie drugim (ok. 1922–65) w działalności Carrillo zarysowały się dwa równoległe nurty zainteresowań. Nurt pierwszy związany był z ogólną ideą atonalności: w ramach systemu równomiernie temperowanego poszukiwał Carrillo różnych układów skalowych, nie wypracowując wszelako żadnego systemu – rozwiązania pozostawały indywidualne dla każdego z dzieł utrzymanych w tej konwencji (III Symfonia „Heroica”, kwartety smyczkowe, Pequeño requiem atonal); Carrillo niejednokrotnie umieszczał w tytule określenie „atonal” lub charakterystykę danego układu skalowego. Nurt drugi i zasadniczy wiązał się najściślej z teoretyczną koncepcją mikrotonalności Carrillo (tzw. „sonido 13”, gdzie liczba 13 symbolizowała wyjście poza 12-stopniowy podział oktawy), polegającej na podziale oktawy na 96 różnych tonów (system ⅟₆-tonowy), a której zasady wyłożył w swych pracach. Otrzymany w ten sposób materiał skalowy zastosował Carrillo po raz pierwszy w 5 primeras composiciones, najczęściej jednak posługiwał się systemem ⅟₄-tonowym. Szersze wprowadzenie idei mikrotonalności zapewnić miał specjalnie skonstruowany ok. 1925 przez Carrillo liczbowy system zapisu muzycznego (bliski skądinąd idei basu cyfrowanego), który mógł znaleźć zastosowanie w dowolnym układzie skalowym.
Większa część twórczości Carrillo nastawiona była na udowodnienie możliwości muzyki mikrotonalnej; problem teoretyczny każdorazowo wyprzedzał zagadnienia natury artystycznej. Masowo produkujący swe radykalne dźwiękowo utwory, kompozytor pozostał przy myśleniu tematycznym i stosował tradycyjne schematy formalne (etiudy, koncerty, sonaty, symfonie), co – podobnie jak w przypadku A. Háby – stanowi o pewnej nieorganiczności jego muzyki. Nie zdobyła też ona – poza kilkoma utworami kameralnymi (Sonata cazi-fantasía) i koncertami (Concerto na fortepian ⅓-tonowy i orkiestrę) większej popularności. Mimo to Carrillo uchodzi za jednego z klasyków muzyki XX w., gdyż w dużej mierze jego to zasługą jest fakt, iż stosowanie układów mikrotonalnych stało się we współczesnej technice kompozytorskiej rzeczą naturalną.
Literatura: J. Velasco-Urda, Julián Carrillo. Su vida y su obra, m. Meksyk 1945; A. Pike, The Discoveries and Theories of Julián Carrillo 1875–1956, „Inter-American Musie Bulletin”, 1966, nr 55; G. R. Benjamin, Julián Carrillo and „sonido trece”, Yearbook for Inter-American Musical Research, 1967; B. Schaeffer, Muzyka XX wieku, Kraków 1975.
Kompozycje:
Instrumentalne:
orkiestrowe:
I Symfonia D-dur, 1901
II Symfonia C-dur, 1907
III Symfonia Atonal „Heroica”, 1957
I Suita „De bagatelas”, 1899, 2. wersja 1932
II Suita „Los naranjos”, 1908
III Suita „Impresiones de la Habana”, 1929
IV Suita, 1944
Fantasía „Impromptu. 8 de septiembre” na fortepian i orkiestrę, 1930
Nocturnos (Xochimilco), 1935
Koncert potrójny na flet, skrzypce, wiolonczelę i orkiestrę, 1941
Trozo sinfonía atonal, 1961
marsze
utwory na orkiestrę dętą
orkiestrowe mikrotonowe:
Symfonia „Colombia”, 1924
Symfonia „Colombia”, 1926
Symfonia „Colombia”, 1931
Serenata na wiolonczelę ⅟₄-tonową i orkiestrę, 1926
Concertino na flet piccolo, róg, harfę, gitarę, skrzypce, wiolonczelę i orkiestrę, 1927
Nocturno (Misterioso Hudson), 1927
Capricho na róg ⅟₁₆-tonowy i orkiestrę, 1929
Horizontes! na skrzypce, wiolonczelę, harfę i orkiestrę, 1951
Concerto na fortepian ⅓-tonowy i orkiestrę, 1958
Concerto na ⅟₄ i ⅛-tonową wiolonczelę i orkiestrę, 1958
Balbuceos na fortepian ⅟₁₆-tonowy i orkiestrę kameralną, 1959
Koncert na skrzypce ⅟₄-tonowe i orkiestrę, 1963
Koncert na skrzypce ⅟₄-tonowe i orkiestrę, 1964
kameralne:
Berceuse na flet, rożek angielski, róg, harfę i wiolonczelę, 1897
Sekstet smyczkowy, 1901
Kwintet fortepianowy Es-dur, 1913
Kwartet smyczkowy Es-dur 1903
I kwartet smyczkowy Atonal „Debussy” 1927
II kwartet smyczkowy Atonal 1930
III kwartet smyczkowy „A ratos atonal, a ratos politonal” 1932
Kwartet smyczkowy „En escala diatonica de 6 grados” 1937
Kwartet smyczkowy „Atonal metamorfoseado” 1939
Kwartet smyczkowy „En escala 01347890” 1940
IV kwartet smyczkowy Atonal „Beethoven” 1955
6 sonat na skrzypce, 1903–65
kameralne mikrotonowe:
Kwartet smyczkowy, 1924
Kwartet smyczkowy, 1925
Kwartet smyczkowy, 1925
Kwartet smyczkowy, 1926
Kwartet smyczkowy, 1926
Kwartet smyczkowy, 1962
Kwartet smyczkowy, 1964
Kwartet smyczkowy, 1964
Lento solemne „En los montañes de mi México” na octavinę, róg, arpę-citarę, skrzypce i wiolonczelę, 1926
Serenata na wiolonczelę ⅟₄-tonową, rożek angielski, harfę i kwartet smyczkowy, 1926
Sonata cazi-fantasía na octavinę, róg, arpę-citarę, skrzypce, altówkę, wiolonczelę i kontrabas, 1926
Fantasía „Sonido 13” na kwintet dęty, trąbkę, puzon, 2 harfy i kwintet smyczkowy, 1930
Murmullos na kwartet smyczkowy, kontrabas i arpę-citarę, 1933
3 estudios en forma de sonatina na skrzypce ⅟₄-tonowe, 1927
70 Exercises na skrzypce ⅟₄-tonowe, ok. 1927
3 Cazi-sonatas na skrzypce ⅟₄-tonowe, 1960–65
70 Estudios na altówkę ⅟₄-tonową, ok. 1927
4 Cazi-sonatas na altówkę ⅟₄-tonową, po 1961
Sonata na altówkę ⅟₄-tonową, po 1961
70 Estudios na wiolonczelę ⅟₄-tonową, ok. 1927
Sonata na wiolonczelę ⅟₄-tonową, 1927
6 Cazi-sonatas na wiolonczelę ⅟₄-tonową, po 1959
70 Estudios na kontrabas ⅟₄-tonowy 1927
utwory na arpę-citarę, na gitarę
fortepianowe:
m.in. Suita 1903, 12 preludios en escala 01347890 en sus 12 alturas, po 1948
Preludio „29 de septiembre” na fortepian ⅓-tonowy, 1949
Capricho na fortepian ⅟₄-tonowy, 1959
Preludio na fortepian ⅕-tonowy, 1959
Wokalne:
Canones atonales na 64 głosy w 8 chórach, 1959
pieśni solowe
Requiem na chór i orkiestrę, 1900
Te Deum na 4 głosy i orkiestrę, 1910
Misa de S. Catarina na chór męski i orkiestrę, 1913, 2. wersja 1943
Misa de Sagrado Corazon de Jesús na 3 głosy męskie i orkiestrę, 1918
Pequeño requiem atonal na 4 chóry 6-głosowe lub 24 głosy solowe i orkiestrę, 1956
Lo que soy para ti na głos, flet, klarnet, fagot, kwartet smyczkowy i kontrabas, sł. J. de Ibarbourou, 1960
Wokalne mikrotonowe:
5 primeras composiciones a base de 16avos de tono y sus compuestos na różne kameralne zestawy wokalno-instrumentalne: Preludio a Cristóbal Colón, Ave María, Tepepan „Escana campestre”, Preludio, Hoja de album, 1922–25
Ave María na sopran i 4 głosy, 1929
Coro na chór mieszany, 1929
Impromptu na 2 soprany, trąbkę i arpę-citarę, 1929
6 preludios „Europa” na sopran, octavinę, flet, gitarę, arpę-citarę i skrzypce, 1934
La virgen morena na 4 głosy żeńskie, skrzypce, wiolonczelę, kontrabas, gitarę i arpę-citarę, 1942
Misa a Ss Juan XXIII na chór męski, 1962
Msza na 3 głosy męskie, 1965
Sceniczne:
opery:
Ossian, 1902
México en 1810, 1909
Xulitl, 1920, 2. wersja 1947
Prace:
Pláticas musicales, t. 1, m. Meksyk 1913, 3. wersja: 1930, t. 2, 1923
Tratado sintético de armonía, m. Meksyk 1913, 8. wersja: 1915
Tratado sintético de canon y fuga, Jalapa (Veracruz) 1915
Tratado sintético de instrumentación para orquesta sinfónica y banda militar, Nowy Jork 1916, 2. wersja: 1948
Teoria lógica de la música, m. Meksyk 1927, 2. wersja: 1954
„Pre-sonido 13”. Rectificación básica al sistema musical clásico, análisis fisico- músico, San Luis Potosí 1930, 2. wersja: 1930
Tratado sintético de contrapunto. Melodias simultáneas, m. Meksyk 1930, 3. wersja: 1948
Genesis de la revolución musical del „sonido 13”, San Luis Potosf 1940
Metodo racionál de solfeo. Entonación y medida de los sonidos musicales, m. Meksyk 1941
El defensa del honor de América. „El sonido 13!”. Replica a Papini, m. Meksyk 1947
„Sonido 13”. Fundamento cientifico e histórico, m. Meksyk 1948
Leyes de metamorfosis musicales, m. Meksyk 1949
Problemos de estética musical. Enviados a la UNESCO y datos históricos relacionados eon el problema del „sonido 13”, m. Meksyk 1949
México en la cultura musical del mundo, m. Meksyk 1955
Dos leyes de fisica musical, m. Meksyk 1956
Sistema general de escritura musical, m. Meksyk 1957
„Sonido 13”. El infinito en los escalas y en los acordes, m. Meksyk 1957
Errores universales en música y fisica musical, m. Meksyk 1967
