Boccaccio, Giovanni

Boccaccio [bokk’aczczo] Giovanni, *1313, †21 XII 1375 Certaldo (k. Florencji), włoski prozaik, poeta, humanista. Syn naturalny bogatego kupca, po nauce we Florencji i Neapolu próbował służby dworskiej i kupiectwa, by zwrócić się (ok. 1335) ku pisarstwu i – po osiedleniu się na stałe we Florencji – ku urzędom. Przeżył w tym mieście kryzys ekonomiczny, klęskę zarazy (1348), zaszczyty i godności, przyjaźń z Petrarką i schyłek życia w niedostatku. We własnej epoce popularny i ceniony przede wszystkim za łacińskie kompilacje wątków homeryckich, apulejskich i wergiliańskich, za żywot Dantego i komentarz do Boskiej Komedii, za wiersze, poematy (Filostrato 1338, Teseida 1341, Ninfale fiesolano 1345), powieści, satyry – w następnych wiekach zasłynął jako twórca Dekameronu (Il Decamerone 1348–53), pierwszego wielkiego dzieła włoskiej prozy narracyjnej.

Dekameron reprezentuje rodzaj quodlibetu („100 opowiastek opowiedzianych w 10 dniach przez 7 dam i 3 młodzieńców”), zbioru heterogenicznych wątków, najczęściej obiegowych, przejętych z komedii antycznej (Plant), z średniowiecznych exempli i rozpowszechnianych przez żonglerów fabliaux, z facecji jarmarcznych lub opowieści zasłyszanych, przeżytych i wymyślonych. Zestrojenie owej mozaiki w jedną całość dokonuje się dzięki jasności makroformy (kolejne powiastki opowiadane są przez uczestników opowieści ramowej), dzięki podporządkowaniu poszczególnych dni (giornate) jakiemuś wspólnemu tematowi (np. II g. o nagłej odmianie losu, VII o knowaniach żon przeciw mężom), wreszcie dzięki umiejscowieniu wszystkich historii w ramach realiów współczesnych. Realistyczny świat „bohaterów” Dekameronu – kierujących się pożądaniem, sprytem, przemocą i podstępem częściej niż uczuciami wyższymi – zredukowany o nadprzyrodzoność, odsłaniający i wyróżniający natomiast to, co dotychczas było pomijane lub marginalne, zmysłowe doznanie życia, został ukazany z beznamiętnym dystansem, poza dobrem i złem, obok współczucia wyzwalając oczyszczający żywioł śmiechu.

Dekameron rezonował w dziejach kultury silniej w tych okresach, w których istniało zainteresowanie tematyką bliską Boccacciowi, ujmowaną z zawężonego punktu widzenia. Przejawiło się to w takich gatunkach jak komedia dell’arte, intermedia o charakterze burleski, opera buffa, dramma giocoso, opera komiczna, balet i operetka. Podejmowano zresztą najczęściej właśnie wątki poważniejsze, traktując je na ogół wyłącznie jako punkt wyjścia dla daleko idących trawestacji i kompilacji. Postać Ginevry „nieszczęsnej a poczciwej” (II/9) została bohaterką utworów scenicznych, m.in. F. Paëra (1802), G. Farinellego (ok. 1812), T. Mabelliniego (1841) i M. Delannoy (1942), a przemyślnej Giletty z Narbonny (III/9) – operetki E. Audrana (1882). Przygody naiwnego Calandrina (VIII/3 i 6, IX/3 i 5) inspirowały tematykę oper G. Gazzanigi (1771) i A. Sacchiniego (1781), obu z librettem G. Bertatiego, oraz suity orkiestrowej (Boccaceries ok. 1924) C. Delvincourta; sentymentalna opowieść o sokole (V/9) – oper V. Mazzocchiego (Fiammetta o Il falcone 1637, Chi soffre speri, wspólnie z M. Marazzolim, 1639), z librettem G. Rospigliosiego. Najczęściej sięgano po temat niewin­nie prześladowanej Gryzeldy, wspólny zresztą wielu pisarzom (F. Petrarca, G. Chaucer, H. Sachs, C. Perrault) i przerabiany m.in. przez A. Zena i C. Goldoniego; powstały utwory sceniczne A. Scarlattiego (1721), A. Caldary (1725), A. Vivaldiego (1735), N. Piccinniego (1793), F. Paëra (1796), A. Adama (1848) i J. Masseneta (1891). Atmosferę utworu Boccaccia przekazał w operetce Boccaccio (1879) F. v. Suppe.

Opowieść ramowa Dekameronu może być traktowana jako źródło do dziejów praktyki wykonawczej muzyki patrycjuszowskiej trecenta: każdą z 10 giornat kończono śpiewem solowym z towarzyszeniem lutni lub wioli przy równczesnym tańcu; czasami (II i III g.) głosowi towarzyszyły odzywki chóru; niektóre miejsca (soni) wykonywane były wyłącznie przez instrumenty. Teksty owych canzon śpiewanych i tańczonych zarazem – składających się z 2–3-wersowej ripresy oraz 3–6 stanc 7–9-wersowych przeplatających 11- i 7-zgłoskowiec, zbudowanych wg schematu: 2 piedi, chiare, volta – świadczą, że chodzi o model typowej dla włoskiej ars nova ballaty w jej dwóch głównie odmianach (xCD abab c CD oraz xDD abc abc c DD).

Pod teksty meliczne Boccaccia podkładali muzykę kompozytorzy jemu współcześni; znane są utwory przedstawicieli drugiej generacji ars nova: Niccola da Perugia (madrygał O giustizia regina al mondo freno), Lorenza da Firenze (ballata monodyczna Non so ąuali mi voglia, madrygał Come in sul fonte fu preso, Narciso). Po ballaty występujące w chiuse (zakończenia) poszczególnych giornat chętnie sięgano ponownie w XVI w. – najczęściej po jedną ze stanc – dla komponowania 3–6-głosowych madrygałów. Kom­ponowali m.in.: J. Arcadelt (VI g., Li prieghi miei, 1541), G. Parabosco, D.M. Ferrabosco (IX g., Io mi son giovinetta e volontieri, 1542; madrygał słynny z wielu wydań, intawolacji lutniowych – np. V. Galileiego, parodii – np. mszy z 1570 G. Palestriny), G. Scotto (IV g., Lagrimando dimostro, 1542; II g., Qual donna cantera, 1549), F. Corteccia, G. Palestrina (III g., Gia’fu chi m’ebbe cara, 1555, użyty przez niego równocześnie w mszy), G. Nasco (VII g., I’non so ben ridir, VIII g., Tanto è, Amor il bene, 1557). P. de Monte i G. Manenti (IX g., Io mi son giovinetta). Szczyt wziętości w ramach madrygału osiąg­nęły erotyki Boccaccia w latach 1540–60; nie dorównując pod tym względem – również przypomnianym – tekstom Dantego i Petrarki ani nowym Ariosta i Tassa, dołączyły do nurtu manierystycznego swój nieco odrębny ton.

Literatura: A. Bonaventura Il Boccaccio e la musica, „Rivista Musicale Italiana” XXI, 1914; H. Gutmann Der Decamerone des Boccaccio ais musikgeschichtliche Quelle, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XI, 1929; N. Pirrotta Lirica monodica trecentesca, „La Rassegna Musicale Italiana” IX, 1936; O. Chilesotti Una canzone celebre nel cinquecento: „Io mi son giooinetta” del Ferrabosco, „Rivista Musicale Italiana” I, 1894; K. Swaryczewska Przyczynek do zagadnienia repertuaru muzycznego w okresie renesansu, Studia Hieronymo Feicht septuagenario dedicata, red. Z. Lissa, Kraków 1967.