Artusi Giovanni Maria, *ok. 1540 Bolonia, †18 VIII 1613 Bolonia, włoski teoretyk i kompozytor. Od 14 II 1562 kanonik regularny kongregacji Santissimo Salvatore w Bolonii. Uczeń Gioseffa Zarlina, którego poglądy na muzykę wywierały wyraźny wpływ na Artusiego przez całe życie. Opublikował dzieło teoretyczne L’arte del contraponto ridotta in tavole (Wenecja 1586), będące w znacznej mierze omówieniem Le institutioni harmoniche (Wenecja 1588) Zarlina, a następnie Seconda parte dell’arte del contraponto (Wenecja 1589), poświęcone m.in. użyciu dysonansu w kontrapunkcie. Obie te księgi, dodatkowo uzupełnione, ukazały się jako L’arte del contraponto (Wenecja 1598, wyd. faks. Hildesheim 1969). Dzieła te były wysoko cenione przez współczesnych, m.in. przez M. Praetoriusa. Artusi był zdecydowanym przeciwnikiem reform zmierzających do wyodrębnienia nowego stylu muzycznego. Dał temu wyraz w licznych pismach polemicznych. Najważniejsze z nich to L’Artusi, ovvero delle imperfettioni della moderna musica (2 części, Wenecja 1600–03) i wydane pod pseudonimem Discorso secondo musicale di Antonio Braccino da Todi… (Wenecja 1608, wyd. faks. Mediolan 1932).
W pierwszym z nich, zwróconym przeciw niewymienionemu wprost Monteverdiemu, Artusi poddał szczegółowej krytyce harmonikę i rytmikę jego madrygałów, zarzucając kompozytorowi m.in. błędne zastosowanie dysonansów i alteracji dźwięków, nieprawidłowe prowadzenie melodii, mieszanie modi, a także błędy metryczne. Poglądy Artusiego pozostawały jednak w ograniczonym zakresie zgodne z postulatami Monteverdiego. Dotyczyło to zwłaszcza kwestii szerszego użycia dysonansu jako narzędzia podkreślającego znaczenie słów kojarzonych negatywnie, co zostało przez teoretyka omówione już w L’arte del contraponto. Wstawiając się za Zarlinem, toczył spór także z V. Galileim, co znalazło wyraz w Lettera apologetica… (1588) i Trattato apologetico… (1590), znanych obecnie jedynie za pośrednictwem fragmentów, które cytował E. Bottrigari. Także z tym ostatnim teoretykiem Artusi pozostawał w konflikcie. Nasilił się on szczególnie po oskarżeniach o plagiat, jakiego Artusi miał się rzekomo dopuścić, wykorzystując w L’Artusi, ovvero delle imperfettioni della moderna musica fragmenty dialogu Il Trimerone, którego Bottrigari jeszcze nie ukończył. Zarzuty te nie znalazły potwierdzenia. W innych pismach występował również przeciw takim kompozytorom i teoretykom jak Gesualdo da Venosa i Nicola Vicentino, a częściowo także Cipriano de Rore, Andrea Gabrieli, a nawet Zarlino (w zakresie zagadnień związanych ze strojem instrumentów). Poza pismami teoretycznymi i polemicznymi do dorobku Artusiego zaliczają się też nieliczne kompozycje: zbiór 21 canzonett (1598) i 8-głosowy motet Cantate Domino (1599).
Literatura: L. Schrade Monteverdi, Nowy Jork 1950; C.V. Palisca The Artusi-Monteverdi Controversy, w: The Monteverdi Companion, red. D. Arnold i N. Fortune, Londyn 1968, 2 wyd. 1985; A. Damerini Giovanni Maria Artusi e alcune sue opere teoriche, w: Le celebrazioni del 1963 e alcune nuove indagini sulla musica italiana del XIII e XIX secolo, red. M. Fabbri, Florencja 1963; M. Litchfield Giovanni Maria Artusi’s „L’Artusi overo Delle imperfettioni della moderna musica” (1600). A Translation and Commentary, dysertacja, Brigham Young University, 1987; C.V. Palisca Die Jahrzehnte um 1600 in Italien, w: Italienische Musiktheorie im 16. und 17. Jahrhundert. Antikenrezeption und Satzlehre, Darmstadt 1989; H. Federhofer Christoph Bernhards Figurenlehre und die Dissonanz, „Die Musikforschung” XLII, 1989; T. Carter Artusi, Monteverdi, and the Poetics of Modern Music oraz C.S. Brauner The Seconda Pratica, or the Imperfections of the Composer’s Voice, w: Musical Humanism and its Legacy. Essays in Honor of Claude V. Palisca, red. N. Kovaleff Baker i B. Russano Hanning, Stuyvesant 1992; M.R. Maniates The Cavalier Ercole Bottrigari and His Brickbats. Prolegomena to the Defense of Don Nicola Vicentino against Messer Gandolfo Sigonio, w: Music Theory and the Exploration of the Past, red. C. Hatch i D.W. Bernstein, Chicago 1993; S.G. Cusick Gendering Modern Music. Thoughts on the Monteverdi-Artusi Controversy, „Journal of the American Musicological Society” XLVI, 1993; C. Jenkins Ridotta alla perfettione: Metaphysics and history in the music-theoretical writings of Giovanni Maria Artusi, dysertacja, Columbia University, 2007; A. Patalas Music theory of Giovanni Maria Artusi in the polemical writings and in the music of Marco Scacchi, „Musica Iagellonica” IV, 2007; C. Jenkins Giovanni Maria Artusi and the Ethics of Musical Science, „Acta Musicologica” LXXXI, 2009; T. Carter Cerberus Barks in Vain. Poetic Asides in the Artusi-Monteverdi Controversy, „Journal of Musicology” XXIX, 2012; T. Carter „E in rileggendo poi le proprie note”: Monteverdi responds to Artusi?, „Renaissance Studies” XXVI, 2012; S.J. Coluzzi „Se vedesti qui dentro”: Monteverdi’s „O Mirtillo, Mirtillo anima mia” and Artusi’s Offence, „Music & Letters” XCIV, 2013; J. Levenberg Seconda pratica temperaments, prima pratica tempers: The Artusi-Monteverdi controversy and the retuning of musica moderna, „Acta Musicologica” XCII, 2020.
