Arcadelt, Jacob

Arcadelt [arkˊa~], Arcadet, Arcadente, Archadet, Archadelt, Harcadelt, Harchadelt, Jacob, Jacobus, Giaches, Jacques, Jachet, *ok. 1500, †14 X 1568 Paryż, kompozytor pochodzenia francuskiego lub flamandzkiego. Bywał identyfikowany ze śpiewakiem zwanym Jacobus Flandrus, działającym w 1539 w rzymskiej Cappella Giulia, jednak żadne źródła nie potwierdzają tej hipotezy. Prawdopodobnie był uczniem Josquina des Prés oraz Ph. Verdelota. W 1530 działał we Florencji; opuścił ją na krótko z powodu zamieszek politycznych; być może udał się wraz z grupą innych artystów do Lyonu. W wydanej tutaj przez J. Moderne’a (1532) antologii motetów Secundus liber cum quatuor vocibus motteti del fiore znajdują się 3 utwory Arcadelta. Po restauracji dynastii Medyceuszów (1532) Arcadelt powrócił do Florencji. Z tego okresu pochodzą m.in. madrygały: Vero inferno do tekstu Lorenza de Medici oraz Deh dimmi amor i Io dico che fra noi do tekstów Michała Anioła. Po śmierci Alessandra de Medici (1537) Arcadelt osiedlił się prawdopodobnie w Wenecji. Tutaj w 1539 ukazują się w druku 4 księgi jego 4-głosowych madrygałów, wydane przez A. Gardana i G. Scotta. W XII 1540 Arcadelt został członkiem kapeli papieskiej, zapisany jako Jacobus Arcadelt. Od tego momentu diariusze sykstyńskie pozwalają śledzić jego działalność do I 1550. Już jako kanonik przy kościele St-Barthélemy w Liège otrzymał w 1545 od papieża Pawła III dwa beneficja w Liège (St-Barthélemy i St-Pierre). W 1546 uzyskał „zezwolenie na wyjazd do ojczyzny” (do Francji? do Liège?), a w 1547 powrócił do Rzymu z Francji. W 1551 urywają się wiadomości dotyczące jego pobytu w Rzymie. Przeniósł się prawdopodobnie do Francji, tu bowiem od 1553 zaczęły się ukazywać już systematycznie utwory Arcadelta w antologiach chansons. W zbiorze mszy opublikowanym w 1557 przez firmę A. Le Roy et R. Ballard, Arcadelt jest określony jako maistre de chapelle kardynała Charles’a de Lorraine oraz musicien du roy; rzeczywiście w latach 1554–62 jego nazwisko pojawia się w rachunkach kapeli króla Francji. W tym okresie Arcadelt otrzymał nowe beneficja: kanonie w Paryżu przy St-Germain de l’Auxerrois i przy Notre-Dame oraz kanonię w Reims.

Publikacje madrygałów zawierające w tytule nazwisko Arcadelta są właściwie wydawnictwami zbiorowymi, lecz z przewagą jego utworów. Poszczególne reedycje w niewielkim stopniu różnią się między sobą kartą tytułową oraz zestawem utworów Arcadelta i innnych autorów. Pierwsze znane wydanie 1 księgi madrygałów 4-głosowych z 1539 jest faktycznie wydaniem drugim, w dedykacji określone jako „seconda impressione”. Chansons początkowo były wydawane przez P. Attaingnanta oraz N. Du Chemina w Paryżu i J. Moderne’a w Lyonie. Po śmierci Attaingnanta (1551) Arcadelt związał się z firmą A. Le Roy et R. Ballard, która od 1553 wydawała jego utwory. Od 1561 na tytułowych kartach antologii chansons pojawiało się nazwisko Arcadelta jako najważniejszego, najliczniej reprezentowanego w zbiorach i zapewne najatrakcyjniejszego z kompozytorów. Reedycje tych antologii pojawiają się niemal do końca XVI w. Twórczość Arcadelta zachowała się głównie w zbiorach wydanych przez firmy: Moderne, Attaingnant, Rubens, Gardano, Scotto, Rampazetto, Du Chemin, Le Roy et Ballard, Rigaud, Phalese, Schöffer, Kriesstein, Du Bose e Guéroult, Montanus et Neuber i inni, a część jej pozostała jeszcze w rękopisach.

Główną dziedzinę twórczości Arcadelta stanowi muzyka świecka, zwłaszcza madrygały i chansons. Jako twórca madrygałów Arcadelt uchodzi za jednego z najwcześniejszych i najpłodniejszych mistrzów tej formy w XVI w. (obok C. Festy i Ph. Verdelota). Ogromną popularność wśród współczesnych zjednała mu 1 księga madrygałów 4-głosowych, która osiągnęła w latach 1539–1654 imponującą liczbę 54 wydań. Arcadelt pisał przeważnie madrygały 4-głosowe. Charakteryzują się one przejrzystością formy (co zbliża je do frottoli), płynnością linii melodycznej, trafnym dostosowaniem muzyki do tekstu oraz prostotą harmoniczną wynikającą z preferowania diatoniki. Dużą popularnością cieszyły się również chansons Arcadelta. W większości są to 4-głosowe utwory o charakterze tanecznym do tekstów Wergiliusza, Marcjalisa i Horacego. Wykazują one cechy uważane dziś za charakterystyczne dla tego gatunku: powtórzenia cząstek, zmiany metrum z dwudzielnego na trójdzielne, stosowanie motywów opartych na powtarzanym dźwięku i fakturę przeważnie akordową, chociaż prowadzenie głosów jest nieco bardziej samodzielne niż w madrygałach. Imitacje i kanon stosował Arcadelt sporadycznie.

W muzyce religijnej znalazły odbicie zdobycze techniczne osiągnięte na polu twórczości świeckiej. Z trzech mszy dwie są typu missa parodia: Missa Noe Noe oparta na motecie J. Moutona oraz Missa Ave Regina na motecie P. de Silvy. Trzecia, maryjna Missa de Beata Virgine, jest mszą oryginalną. Motety, przeważnie 4-głosowe, utrzymane są na ogół w technice przeimitowanej, niekiedy z wykorzystaniem kanonu. Ogólnie podsumowując, twórczość Arcadelta określają następujące cechy: upodobanie do 4-głosowości, płynna i łatwa do śpiewania melodyka, wyraźne frazowanie, oparcie się na diatonice i wynikająca stąd nieskomplikowana harmonika. Dysonanse jednak Arcadelt traktuje bardziej swobodnie niż Palestrina. Operując prostymi w zasadzie środkami, Arcadelt wypracował własny styl charakteryzujący całą jego twórczość, zarówno świecką, jak religijną.

Literatura: R. Eitner J. Arcadelt, „Monatshefte für Musikgeschichte” XIX, 1887; A. Einstein The Italian Madrigal, Princeton 1949; E. Lovinsky A Newly Discovered Sixteenth Century Motet Manuscript at the Biblioteca Vallicelliana in Rome, „Journal of the American Musicological Society” III, 1950; W. Frey Michelagniolo und die Komponisten seiner Madrigale, „Acta Musicologica” XXIV, 1953; G. Reese Music in the Renaissance, Nowy Jork 1954; W. Kurthen Ave Maria von J. Arcadelt, „Musica sacra” LXXVIII, 1958; F. Lesure Arcadelt est mort en 1568, „Revue de Musicologie” XLVII, 1961; A. Seay Arcadelt und Michelangelo, „Renaissance News” XVIII, 1965; R. van Haarlem The „Missa de beata Virgine” by Josquin Used as a Model for the Mass of the Same Name by Arcadelt, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muzieksechiedenis” XXV, 1975; Th.W Bridges The Publishing of Arcadelt’s First Book of Madrigals, dysertacja, Harvard University 1982; D. Harrán Stories from the Hebrew Bible in Music of the Renaissance, „Musica Disciplina” XXXVII, 1983; R.J. Agee Ruberto Strozzi and the Early Madrigal, „Journal of the American Musicological Society” XXXVI, 1985; J. Haar Toward a Chronology of the Madrigals of Arcadelt, „Journal of Musicology” V, 1987; B.V. Rivera The Two-Voice Framework and its Harmonization in Arcadelt’s First Book of Madrigals, „Music Analysis” VI, 1987; L. Lera J. Arcadelt Orizzonte culturale e modelli stilistici di un padre del madrigale, w: Le origini del madrigale, wyd. L. Zoppelli, Asola 1990; P. Moret J. Arcadelt musicien namurois (1507–1568), „Bulletin de la Société Liégeoise de Musicologie” 1993 nr 83.