Zelenka, Jan Dismas

Zelenka Jan, Johann, Giovanni, Dismas, właśc. Jan Lukáš Ignatius Zelenka, ochrzcz. 16 X 1679 Louňovice pod Blaníkem (k. Pragi), †22 lub 23 XII 1745 Drezno, czeski kompozytor. Był synem kantora i organisty kościelnego w Louňovicach, Jiříego Zelenki, oraz Marii Magdaleny z d. Hájek. W 1704 wyjechał do Pragi, gdzie prawdopodobnie uczył się w jezuickim Collegium Clementinum; następnie w latach 1709–10 był muzykiem na dworze hr. von Hartig. Od ok. 1710 działał w Dreźnie w kapeli dworskiej elektora saskiego Fryderyka Augusta I (króla polskiego Augusta II) jako kontrabasista, uczył się tam u J.Ch. Schmidta. Wysoką pozycję na dworze uzyskał już w 1711, po wykonaniu Missa Sanctae Caeciliae. W 1715 kontynuował studia kontrapunktu w Wiedniu u J.J. Fuxa. W 1716 prawdopodobnie wyjechał do Włoch, w latach 1716–19 (z przerwami) prowadził działalność muzyczną w Wiedniu jako nauczyciel kontrapunktu (do jego uczniów należał J.J. Quantz), wykonawca i kompozytor. W tym okresie skompletował Collectaneorum musicorum libri quatuor (zachowany w Sächsische Landesbibliothek w Dreźnie) – zbiór zawierający opracowań dzieł dawnych mistrzów. W 1719 powrócił na dwór drezdeński i pełnił nadzór nad muzyką kościelną, w 1721 – otrzymał stanowisko wicekapelmistrza katolickiej muzyki religijnej. Komponował tam głównie utwory religijne (m.in. na Wielki Tydzień ZWV 53–56), a także muzykę instrumentalną, w tym 4 utwory (ZWV 186–189), wykonane w 1723 w Pradze podczas uroczystości koronacji pary cesarskiej Karola VI i Elżbiety Krystyny na króla i królową Czech. 12 IX 1723 wystawił z tej okazji w Collegium Clementinum alegoryczne dzieło Sub olea pacis z tekstem łacińskim (jedyne zachowane dzieło sceniczne), które wzbudziło powszechny podziw. W latach 1729–31 po śmierci J.D. Heinichena Zelenka pełnił w Dreźnie obowiązki kapelmistrza i nadwornego kompozytora (do czasu zaangażowania na to stanowisko J.A. Hassego). Podczas uroczystości pogrzebowych Fryderyka Augusta I (1733) wykonano Requiem D-dur oraz muzykę do nabożeństwa żałobnego ZWV 47. W 1735 Zelenka otrzymał stanowisko kompozytora muzyki kościelnej; do jego obowiązków należało tworzenie oprawy muzycznych nabożeństw i uroczystości kościoła katolickiego na dwuwyznaniowym dworze saskim (do najbardziej cenionych utworów z tego okresu należą msze ZWV 17–21). Na dworze drezdeńskim pozostał do końca życia; 24 XII 1745 został pochowany na cmentarzu katolickim w Dreźnie.

Zelenka, uważany za najwybitniejszego czeskiego kompozytora pocz. XVIII w., ceniony był już przez współczesnych twórców (m.in. J.S. Bacha, G.Ph. Telemanna, J.G. Pisendela, J. Matthesona, J.J. Quantza) jak i późniejszych badaczy (M. Gerberta, F. Rochlitza i innych). W latach 1761–69 jego dzieła wydawano u Breitkopfa, ich kopie przechowywały towarzystwa muzyczne w Wiedniu i Londynie, mimo to wiele kompozycji, wymienionych m.in. w inwentarzu J.F. Farscha z 1743 (tzw. Zerbster Concert-Stube) oraz w spisie Zelenki Inventarium rerum musicarum Ecclesiae servientium (zachowanym w Sächsische Landesbibliothek w Dreźnie), zaginęło. W bibliotece archidiecezjalnej w Poznaniu zachowała się Missa in honorem B. Alberti Magni oraz Missa D-dur, nieujęte w katalogu dzieł Zelenki (porównaj wykaz).

Określany przez wspomnianych badaczy mianem „katolickiego Bacha”, Zelenka mistrzowsko władał późnobarokową techniką kontrapunktyczną oraz techniką koncertującą (operowanie różnymi, nieraz dużymi składami wokalno-instrumentalnymi czy instrumentalnymi). W związku z pełnionymi obowiązkami na dworze drezdeńskim, w jego twórczości przeważa katolicka muzyka religijna: msze i nabożeństwa żałobne, części mszalne, muzyka wielkanocna, żałobna, procesyjna, magnifikaty, hymny, psalmy, antyfony maryjne, litanie, ofertoria, motety i inne. Najwybitniejsze dzieła skomponował w latach 20. oraz pod koniec życia, należą do nich: Missa „Gratias agimus tibi”, Missa Sanctissimae Trinitatis, Missae ultimae, Requiem D-dur ZWV 46 i muzyka na uroczystości pogrzebowe Fryderyka Augusta I ZWV 47. Wielkim uznaniem cieszyły się także: Magnificat D-dur ZWV 108, lamentacje ZWV 53 i 54, Miserere d-moll ZWV 56, 2 Te Deum ZWV 145 i 146, psalmy Confitebor tibi Domine ZWV 71 i 72. Większość utworów religijnych skomponowana jest do tekstów w języku łacińskim. Jedynie 3 wielkie dzieła w stylu neapolitańskim Zelenka skomponował do tekstów włoskich – S.B. Pallavicina (kantata Il serpente di bronzo ZWV61 i oratorium I penitenti al sepolcro del Redentore ZWV 63) oraz M. Boccardiego (oratorium Gesù al Calvario). Zachował się też motet w języku czeskim Chvalte Boha silného ZWV 165, do tekstu psalmu 150. (zachowany w Národní Muzeum w Pradze).

Msze i wielkie formy wokalno-instrumentalne są wieloczęściowe (np. Missa Purificationis BVM – 15-częściowa), przeznaczone z reguły na 4 głosy solowe (sopran, alt, tenor, bas), 4-głosowy chór, zespół instrumentów smyczkowych, b.c. oraz grupę instrumentów dętych: 2 oboje (czasem „con sordini”), fagot, flet lub flet prosty (lub 2 flety), 4 trąbki, 3 puzony. Fragmenty szczególnie uroczyste w hymnach i mszach (np. w Missa Paschalis ZWV 7, Missa Sancti Spiritus ZWV 4) Zelenka podkreślał rozbudowanymi partiami chóralnymi oraz brzmieniem kotłów, które odgrywają znaczącą rolę w fanfarach. Ze względu na nowatorską orkiestrację, należy zwrócić uwagę na oratorium Gesù al Calvario ZWV 62, w którym Zelenka wprowadził koncertujący obbligato chalumeau (stosowany też w utworach żałobnych, np. Requiem ZWV 46, Lamentationes ZWV 53).

W ostatnim okresie twórczości Zelenki czerpiąc ze zbioru Collectaneorum… tworzył parodie dzieł włoskich mistrzów. Wzbogacał stosowane w poprzednich epokach techniki (polichóralność, ostinato) nowoczesnymi środkami wyrazu, poprzez ściślejsze wiązanie charakteru dramatycznego tekstu i muzyki, wprowadzanie fragmentów homofonicznych (np. Sanctus d-moll ZWV 36 z fragmentami 6-głosowej Missa sine nomine Palestriny z 1590, Salve Regina g-moll ZWV 141 z fragmentami organowym Messa della Madonna z Fiori musicali Frescobaldiego).

Świeckie utwory wokalne mają w twórczości Zelenki znaczenie marginalne. Jedynie Questa che il sol produsse – serenata do sł. S.B. Pallavicina zyskała uznanie na dworze drezdeńskim. Utwory instrumentalne tworzył okazjonalnie. 4 capriccia ZWV 182–185, w których partie koncertujące powierzył rogom myśliwskim i fagotom, skomponował podczas pobytu w Wiedniu, pozostając pod wpływem stylu J.J. Fuxa. Do najlepszych kompozycji instrumentalnych Zelenki należą 2 suity ZWV 188 i 189 oraz dwa 3-częściowe utwory koncertowe – Concerto à 8 concertanti ZWV 186 i Hipocondrie à 7 concertanti ZWV 187, utrzymane w stylu galant (pełne zaskakujących zwrotów melodycznych i rytmicznych, zwolnień, rytmów zrywanych, motywów przypominających muzykę ludową).

Zachowały się przekazy o dwóch dziełach scenicznych Zelenki. Zaginęła muzyka do przedstawienia Via aureata (ZWV 245), wystawionego w 1704 w kolegium jezuickim św. Mikulása w Pradze. W poprzedzonym symfonią i prologiem 3-aktowym melodramacie Sub olea pacis, o typowym układzie recytatywów i arii, przedzielanych ritornelami i chórami, zwraca uwagę technika bel canto z jej śpiewnymi, pełnymi zadumy liniami melodycznymi o szerokim ambitus, a także wirtuozostwem wokalnym w partiach solowych. Głosy chóralne prowadzone są polifonicznie, ściśle współpracując z orkiestrą. W epilogu „fanfary” trąbek wraz z tutii orkiestry i głosów wokalnych tworzą pełen rozmachu finał.

Muzyka Zelenki przeżywa renesans od poł. XX w., ukazały się liczne nagrania oraz publikacje, w tym monografie i wydania źródłowe, organizowane są kongresy poświęcone kompozytorowi.

Literatura: W. Reich J.D. Zelenka Thematisch-systematisches Verzeichnis der musikalischen Werke (ZWV), 2 t., «Studien und Materialien zur Musikgeschichte Dresdens» VI, Drezno 1985; Zelenka-Dokumentation. Quellen und Materialien, 2 t., red. W. Horn, Th. Kohlhase i inni, Wiesbaden 1989; G. Hausswald J.D. Zelenka als Instrumentalkomponist, „Archiv für Musikwissenschaft” XIII, 1956; C. Schoenbaum Die Kammermusikwerke des J.D. Zelenka (1679–1745), w ks. kongr. Mozartowskiego w Wiedniu 1956, red. E. Schenk, Graz 1958; Th. Kohlhase Ad Majorem Dei Gloriam. Anmerkungen zu Zelenkas Kirchenmusik, „Schweizerische Musikzeitung und Sängerblatt” CXX, 1980; J. Bužga The Vocal Works of J.D. Zelenka, „Early Music” IX, 1981; S. Oschmann J.D. Zelenka. Seine geistlichen italienischen Oratorien, Moguncja 1986; W. Reich Zwei Zelenka-Studien, Drezno 1987; G. Burgess The Trio Sonatas of J.D. Zelenka, „Journal of the Double Reed Society” XVI, 1988; Th. Kohlhase Der Dresdener Hofkirchenkomponist J.D. Zelenka. Ein Forschungsbericht, «Musik des Ostens» XII, Kassel 1992; Zelenka-Studien: I, ks. konferencji w Marburgu 1991, red. Th. Kohlhase i H. Unverricht, «Musik des Ostens» XIV, Kassel 1993, II, ks. konferencji w Dreźnie i Pradze 1995, red. G. Gattermann i W. Reich, «Deutsche Musik im Osten» XII, Sankt Augustin 1997; Th. Kohlhase Echtheitsfragen aus quellenkritischer Sicht. Anmerkungen zu zwei Kompositionen Zelenkas, die Bearbeitungen fremder Werke sein könnten, w ks. pam. H. Unverrichta, red. K. Schlager, Tutzing 1992; W. Horn Überlegungen zu einigen „Incerta” im Werk J.D. Zelenkas. Vorgetragen mit besondener Sympathie für das Duett „Qui nihil sortis felicis videt” (ZWV211) oraz W. Reich Zelenka ante portas, „Ars musica” 1994; S. Oschmann Zur Rezeption von National- und Gattungsstilen in den Corno da caccia-Suiten von J.D. Zelenka, „Archiv für Musikwissenschaft” LI, 1994; W. Horn Nachahmung und Originalität. Zelenkas Studien bei Fux und die Bedeutung die „Imitatio”, w: J.J. Fux und seine Zeit, ks. konferencji w Hanowerze 1991, red. A. Edler i F.W Riedel, Laaber 1996; W. Reich The Wind Sonatas of J.D. Zelenka. Structural Devices and Semantic Implications, w: A Time of Questioning, ks. kongresu w Utrechcie 1994, red. D. Lasocki, Utrecht 1997; J. Stoekigt J.D. Zelenka (1679–1745). A Bohemian Musician at the Court of Dresden, Oksford 2000; W. Reich Vide Domine laborem meum. J.D. Zelenka als Dresdner Kapellmeister, w ks. pam. O. Pulkerta, Praga 2000; J. Smolka J.D. Zelenka, Praga 2006.