Zarębski, Juliusz

Zarębski, Zarembski, Juliusz, Jules, Karol, *28 II lub 3 III 1854 Żytomierz (Ukraina), †13 IX 1885 Żytomierz, polski pianista, kompozytor i pedagog. Dokładne ustalenie dnia jego urodzin jest problematyczne, gdyż w zachowanych dokumentach występują dwie różne daty. Był drugim dzieckiem w szlacheckiej rodzinie rejestratora sądowego Karola Zarębskiego i Anastazji z Czeszejków-Sochackich. Naukę gry fortepianowej rozpoczął w 1860. Najpierw uczyła go matka, później Ł. Rucińska; lekcji muzyki udzielał mu nadto czeski skrzypek A. Nesvatba. Z koncertami publicznymi w salonach Żytomierza Zarębski występował od 1865, grając m.in. własne kompozycje. W 1atach 1867–70 uczył się w gimnazjum w Żytomierzu. W 1870–72 odbył studia w konserwatorium w Wiedniu w klasie fortepianu J. Dachsa i kompozycji F. Krenna, uzyskując najwyższą ocenę za grę fortepianową i złoty medal w dziedzinie kompozycji za pracę dyplomową Trio fortepianowe As-dur (R.D. Golianek Dzieła muzyczne Juliusza Zarębskiego. Chronologiczny katalog tematyczny [dalej: JZBO], nr 9, zag.). Na początku 1873 udał się do Petersburga, gdzie w maju uzyskał w tamtejszym konserwatorium dyplom w zakresie kompozycji i gry na fortepianie jako ekstern. Później na ponad rok powrócił do Żytomierza, tamże kilkakrotnie koncertował, wystąpił także na początku 1874 z recitalami w Odessie i Kijowie. W X 1874 rozpoczął studia pianistyczne u F. Liszta w Rzymie. Wraz z nim odbył wiele podróży, m.in. do Bayreuth na festiwal Wagnerowski (VIII 1876). Liszt wysoko oceniał umiejętności pianistyczne i kompozytorskie Zarębskiego, który do końca życia darzył mistrza uczuciem głębokiego szacunku i przyjaźni. W 1875 Zarębski zaczął udzielać lekcji gry na fortepianie, głównie w kręgach arystokracji. W tym okresie nastąpiło jego spotkanie z późniejszą żoną, pianistką Johanną (Janiną) Wenzel, również uczennicą Liszta. W 1876 Zarębski intensywnie rozwijał działalność koncertową, występując w Neapolu, Rzymie, Konstantynopolu i Warszawie. 17 III 1877 miał miejsce jego debiut pianistyczny w Paryżu. Podczas koncertów grywał głównie utwory Chopina, Beethovena i Liszta, a także własne, m.in. Wielką fantazję. Latem 1877 zawarł znajomość z A. Borodinem, który pozostawił dobrą opinię o próbach kompozytorskich Zarębskiego i o jego talencie pianistycznym. W XI tegoż roku Zarębski odnosił sukcesy jako solista, wykonując IV Koncert fortepianowy H. Litolffa w Paryżu, Berlinie i Wiedniu, a 4 XII wraz z J. Wenzel wziął udział w recitalu w Berlinie. Paryskie występy Zarębskiego zostały dobrze przyjęte i spowodowały, że konstruktorzy fortepianów, bracia E. i A. Mangeot, zwrócili się do niego w III 1878 z propozycją rozpropagowania ich wynalazku – fortepianu o dwóch klawiaturach. Zarębski silnie zaangażował się w to przedsięwzięcie, opanował grę na fortepianie „Mangeot” w ciągu dwóch miesięcy i już 10 V 1878 odbyła się w Institut Musical w Paryżu pierwsza publiczna prezentacja tego instrumentu, w której uczestniczył szereg osobistości muzycznych, zaś miesiąc później fortepian „Mangeot” został przedstawiony podczas Wystawy Światowej w Paryżu. Nadto Zarębski poświęcił mu broszurę Le piano à claviers renversés…, w której wyjaśnił jego zasady konstrukcyjne i opisał technikę gry, zaproponował też dlań formę notacji na systemie czterech pięciolinii. Utwory Zarębskiego na fortepian „Mangeot” nie zachowały się, choć artysta do końca życia prezentował ten instrument podczas koncertów. Fortepian „Mangeot”, na którym grywał Zarębski, znajdował się do 1939 w konserwatorium w Warszawie, spłonął jednak podczas wojny.

1 I 1879 Zarębski zawarł w Żytomierzu związek małżeński z J. Wenzel. 29 XI 1879 odbył się jego recital w konserwatorium w Brukseli, podczas którego grał zarówno na zwykłym fortepianie, jak i na fortepianie „Mangeot”. Odniesiony wówczas sukces sprawił, że 30 I 1880 otrzymał w tej uczelni stanowisko profesora gry fortepianowej, na którym pozostał do końca życia. Stabilizacji zawodowej i rodzinnej (1880 przyszła na świat córka Wanda, jedyne dziecko Zarębskiego) zaczęła jednak zagrażać choroba płuc, której początki pojawiły się już ok. 1880 i która przerodziła się w gruźlicę. Od 1879 zaczęły się ukazywać drukiem kompozycje Zarębskiego, nakładem wydawnictwa braci Schott, Simona, B & H, Hainauera, Forberga i Cranza. Dopomógł w tym Liszt, który własnym autorytetem przekonywał wydawców do wartości utworów swego ucznia. W latach1880–82 Zarębski występował z recitalami w Cercle Artistique et Littéraire w Brukseli, niekiedy w duecie z żoną. 4 V 1882 zostały wykonane w Brukseli dwa tańce galicyjskie z op. 2 w opracowaniu na orkiestrę autorstwa Liszta, który później dokonał też instrumentacji Mazurka op. 4 nr 2.

W latach 1882–83 Zarębski był członkiem tria fortepianowego (wraz ze skrzypkiem J.-B. Colynsem i wiolonczelistą J. Servais’m). Tę współpracę musiał jednak zarzucić z powodów zdrowotnych – rozwój gruźlicy zmusił go do odbycia kuracji w Soden k. Frankfurtu (VIII 1883) i Davos (od XII 1883 do wiosny 1884). Pomiędzy tymi dwoma wyjazdami, jesienią 1883, wystąpił po raz ostatni w Warszawie na prywatnym koncercie u wydawcy F. Gebethnera. Z prowadzonej z Davos korespondencji Zarębskiego z J.I. Kraszewskim wynika, iż kompozytor nosił się z zamiarem napisania opery polskiej, wzorowanej na Wagnerowskim dramacie muzycznym. Na początku 1885 skomponował Kwintet fortepianowy g-moll op. 34, którego prawykonanie odbyło się 30 IV 1885 w konserwatorium w Brukseli na koncercie poświęconym wyłącznie utworom Zarębskiego. Ostatnie występy pianisty miały miejsce latem 1885 w Hal k. Brukseli (z udziałem Liszta) i w Antwerpii. Na początku VIII 1885 Zarębski wyjechał na wakacje do rodzinnego Żytomierza, gdzie zmarł (13 IX 1885) i został pochowany (16 IX). Dwa lata po śmierci kompozytora rodzina ufundowała w katedrze w Żytomierzu pamiątkową tablicę ku jego czci.

Twórczość Zarębskiego, niemal w całości przeznaczona na fortepian, pozostaje w ścisłym związku z jego działalnością pianistyczną. Zarębski był jednym z najwybitniejszych polskich muzyków doby pochopinowskiej, a jego kariera, podobnie jak Chopina, rozwijała się poza granicami kraju. Jego talent twórczy kształtował się powoli i systematycznie, jednakże przedwczesna śmierć (zmarł w wieku 31 lat) nie pozwoliła na pełną ekspresję jego zdolności artystycznych. Z tego też względu dojrzałość i indywidualizm stylu kompozytorskiego Zarębskiego zaznaczyły się dopiero w kilku ostatnich dziełach, w których charakterystyczne dla kompozytora nastawienie wirtuozowskie uległo ograniczeniu na rzecz pogłębienia ekspresji i dopracowania struktury utworów. Spuścizna twórcza Zarębskiego obejmuje ok. 50 dzieł, zróżnicowanych pod względem gatunkowym i estetycznym. Dla dokonania typologii tej twórczości przydatne jest uwzględnienie dwóch kryteriów: 1. przeznaczenia utworów do wykonania w kręgu domowym i towarzyskim (nurt salonowy) bądź do wykonań publicznych (nurt koncertowy), 2. obecności (lub braku) elementów tanecznych (tańce i stylizacje taneczne oraz utwory nietaneczne). Połączenie obu kryteriów pozwala wyróżnić cztery grupy kompozycji Zarębskiego: 1. tańce i stylizacje taneczne w nurcie salonowym (opracowania tańców ludowych i melodii popularnych, np. Divertissement à la polonaise op. 12 oraz tańce stylizowane, np. Tarantelle op. 25, Polonaise op. 28); 2. tańce i stylizacje taneczne w nurcie koncertowym (tańce koncertowe, np. Grande polonaise op. 6, tańce-kaprysy, np. Valse-caprice op. 24, fantazje taneczne, np. Fantaisie polonaise op. 9); 3. utwory nietaneczne w nurcie salonowym (miniatury liryczne, np. Berceuse op. 22, pieśni, np. Te rozkwitłe świeżo drzewa JZBO 2); 4. utwory nietaneczne w nurcie koncertowym (etiudy op. 3 i op. 7, wielkie formy instrumentalne, np. Kwintet fortepianowy op. 34).

W postawie artystycznej Zarębskiego i stylistyce jego kompozycji zaznaczają się wyraźne inspiracje muzyką Chopina i Liszta. Dzieła Chopina stanowiły dla Zarębskiego perspektywę odniesień narodowych, dlatego też przejmował jego postawę wobec muzyki ludowej i sposób łączenia elementów polskiego stylu narodowego z własnym językiem muzycznym. W twórczości Chopina i Zarębskiego dostrzec można sięganie po te same gatunki muzyki fortepianowej – zarówno związane z elementem tanecznym (polonez, mazurek, walc, tarantela, barkarola), jak i nietaneczne (np. etiuda, berceuse). W zgodzie z wzorcem chopinowskim Zarębski wykorzystywał modele rytmiczne i tonalne o genezie ludowej (np. burdony kwintowe), niejednokrotnie też stylizował maniery wykonawcze muzyków lud. („ogrywanie” melodii w Divertissement à la polonaise op. 12). Nie cofał się jednak przed cytowaniem konkretnych melodii ludowych, polskich (A travers Pologne op. 23) czy ukraińskich (Danses galiciennes op. 2). Natomiast inspiracje lisztowskie wynikały głównie z bezpośredniego wpływu mistrza na kształtującą się osobowość artystyczną Zarębskiego. Wpływ ten widoczny był zarówno w przejęciu przez Zarębskiego ogólnych założeń estetycznych Liszta, jak i konkretnych środków i rozwiązań dźwiękowych, typowych dla jego stylu, głównie dotyczących elementu wirtuozowskiego, ale także sfery brzmienia. Za przejaw szczególnego wzorowania się Zarębskiego na stylistyce Liszta wypada uznać młodzieńczy utwór Un pezzo agitato (Wielka fantazja) JZBO 11, w którym lisztowski rodowód objawia się w zakresie formy rapsodycznej, faktury fortepianowej typu symfonicznego, wirtuozowskich figur pianistycznych i oryginalnej harmonii, operującej akordami z dźwiękami alterowanymi. W oparciu o te dwa wzorce – Chopina i Liszta – Zarębski dążył do wykształcenia własnego stylu, jednakże wiele pomysłów dźwiękowych obecnych w jego muzyce ma charakter rozwiązań powszechnych dla epoki, a obok dzieł oryginalnych pojawiają się utwory, których przeznaczenie salonowe prowokowało konwencjonalne rozwiązania techniczne. Jedynie niektóre kompozycje Zarębskiego, głównie Les roses et les épines op. 13 oraz Kwintet fortepianowy op. 34, wykazują pogłębiony rys indywidualny. Ambitne osiągnięcia zaznaczają się głównie w zakresie dwóch elementów muzycznych: organizacji tonalnej (wraz ze strukturą harmoniczną) i kolorystyki dźwiękowej (organizacji brzmienia). Pod względem rozwiązań tonalnych Zarębski nie ustępował najwybitniejszym kompozytorom swoich czasów, śmiało sięgając np. po relacje trytonowe w planie tonalnym kompozycji (np. Menuet op. 1) i wprowadzając w przebiegu utworu oryginalne rozwiązania harmoniczne i fakturalne (ostinata, burdony, progresje). Dążenie do zróżnicowania jakości brzmieniowych objawia się wykorzystaniem figur wirtuozowskich w funkcji kolorystycznej (np. w Balladzie op. 18), wszechstronnym wyzyskaniem trylów (Polonaise triomphale op. 11), wprowadzaniem elementów quasi-szmerowych (2. cz. Kwintetu fortepianowego). Ekspresja muzyki Zarębskiego związana jest w znacznym stopniu z estetyką typu salonowego, co przejawia się w preferowaniu krótkich miniatur fortepianowych, których tytuły wskazują na subiektywne jakości emocjonalne. Takie rozumienie funkcji muzyki pozwala traktować dzieła Zarębskiego jako kontynuację Schumannowskiej idei utworu charakterystycznego, z ewokowaniem w nich nastrojów sentymentalnych (Rêverie et passion op. 5, Polonaise mélancolique op. 10, Valse sentimentale op. 17), stosowaniem wyrazistych kontrastów dynamicznych i przejrzystej faktury, opartej na linii melodycznej z akompaniamentem. Pewną odmiennością pod względem ekspresyjnym odznacza się za to jego twórczość kameralna; choć skomponowane w czasie studiów w Wiedniu Trio fortepianowe JZBO 9 zaginęło, to z zachowanych informacji dotyczących jego kształtu formalnego można wnioskować o nawiązaniach do klasycznego rozumienia gatunku. Wyraziste rysy klasyczne nosi też Kwintet fortepianowy op. 34, najwybitniejsze dzieło kompozytora, które sugeruje początek dojrzałego okresu w jego twórczości.

Recepcja muzyki Zarębskiego jest historycznie zmienna. Z perspektywy 2. połowy XIX w. najwięcej uwagi poświęcono jego działalności pianistycznej, a na sławę pianisty wirtuoza, sięgającego po najtrudniejsze kompozycje fortepianowe epoki, wpłynęły w dużej mierze osiągnięcia Zarębskiego w grze na fortepianie „Mangeot”. W recenzjach prasowych podkreślano jego wielki talent pianistyczny, ale i wyraźne dążenie do nadmiernej, przesadzonej ekspresji. Często akcentowano siłę uderzenia Zarębskiego, z czym związane były masywność dźwięku i wysoki poziom dynamiczny, niekiedy zaś dostrzegano w nim wrażliwego romantyka, dążącego do subiektywnej i pogłębionej interpretacji muzycznej. W opinii współczesnych był niezrównanym, kongenialnym wykonawcą muzyki Chopina. Koncerty kameralne z udziałem Zarębskiego spotykały się z życzliwą oceną środowiska krytyków, natomiast nie zachowało się wiele świadectw dotyczących działalności pedagogicznej artysty. Twórczość kompozytorska Zarębskiego podlegała zmiennym ocenom. Krytycy polscy (W. Żeleński, J. Kleczyński) za negatywną cechę jego stylu kompozytorskiego uważali nawiązywanie przezeń do stylistyki Liszta i Wagnera, akceptując tylko te dzieła, które respektowały rygor klasycznej formy i brzmienia. Recenzenci zagraniczni dostrzegali pogłębioną ekspresję niektórych utworów (np. Les roses et les épines op. 13), zachwycano się zwłaszcza Kwintetem fortepianowym op. 34. Na początku XX w. muzykolodzy polscy (Z. Jachimecki, J. Turczyński) doszukiwali się w jego dziełach znamion impresjonizmu muzycznego, jednak opiniom tym nie towarzyszyły głębsze studia. Po II wojnie światowej badania nad muzyką Zarębskiego prowadzili tylko nieliczni muzykolodzy: w Polsce T. Strumiłło (autor pierwszej monografii kompozytora), w Rosji I. Bełza i K. Szamajewa, w Belgii M. Haine. Na początku XXI w. osoba i dzieło kompozytora stały się przedmiotem szerszych badań R.D. Golianka, które doprowadziły do odnalezienia w Goethe- und Schiller-Archiv w Weimarze kilku nieznanych utworów Zarębskiego i zaowocowały publikacją katalogu jego dzieł i monografii twórczości. W perspektywie europejskiej osiągnięcia twórcze Zarębskiego oceniano poprzez pryzmat jego studiów u Liszta, a pewne przejawy oryginalności dostrzegano jedynie w nawiązywaniu do stylistyki utworów Chopina. W perspektywie polskiej wysoki poziom artystyczny dzieł Zarębskiego zapewnia mu pozycję jednego z najwybitniejszych kompozytorów polskich 2. połowy XIX w. Za jego sprawą bowiem pojawiły się nawiązania do tendencji stylistycznych i estetycznych, uważanych ówcześnie za nowatorskie. I choć recepcja jego utworów była w Polsce raczej powierzchowna, to przecież właśnie dzięki twórczości Zarębskiego można mówić o pewnej ciągłości pomiędzy dziełem Chopina a przypadającymi na początek XX w. osiągnięciami artystycznymi Karłowicza i Szymanowskiego.

Literatura:

Dokumentacja — R.D. Golianek Dzieła muzyczne Juliusza Zarębskiego. Chronologiczny katalog tematyczny / The Musical Works of Juliusz Zarębski. Chronological Thematic Catalogue, Poznań 2002; M. Haine A Liszt Manuscript Newly Discovered in Belgium. The Orchestration of Two Danses galiciennes and a Mazurka Composed by Juliusz Zarembski, „Journal of the American Liszt Society” nr 41,1997; R.D. Golianek Rękopisy kompozycji Juliusza Zarębskiego w Archiwum Goethego i Schillera w Weimarze, „Muzyka” 2002 nr 1, wersja niemiecka „Die Musikforschung” 2004 nr 2; M. Haine Dix-neuf lettres de la correspondance entre F. Liszt et les époux Zarembski, „Liszt saeculum” nr 58, 1997; J. Turczyński Juliusz Zarębski (1854–1885), „Muzyka” 1929 nr 4; I. Bełza Peterburgskij diplom J. Z., „Sowietskaja Muzyka” 1963 nr 2; R.D. Golianek Nowo odkryte kompozycje Juliusza Zarębskiego, „Ruch Muzyczny” 2006 nr 2.

Monografie życia i twórczości — T. Strumiłło Juliusz Zarębski, Kraków 1954, 2. wyd. 1985; I. Bełza Juliusz Zarębski, Moskwa 1960; R.D. Golianek Juliusz Zarębski. Człowiek-muzyka-kultura, Kraków 2004.

Studia analityczne — I. Bełza Juliusz Zarębski w kręgu muzyków rosyjskich, w: Z dziejów polsko-rosyjskich kontaktów muzycznych, tłum. pol. S. Prus-Więckowski i E. Dziębowska, Kraków 1963; K. Szamajewa Muzycy polscy w Żytomierzu oraz Juliusz Zarębski w Żytomierzu, „Muzyka” 1978 nr 1 oraz 1979 nr 2; E. Wiedner-Zając Charakterystyka i znaczenie twórczości fortepianowej Juliusza Zarębskiego w muzyce polskiej, «Muzyka Fortepianowa» III, w: «Prace Specjalne PWSM w Gdańsku» nr 18, 1979; M. Kwiatkowska Fortepian z podwójną klawiaturą i rola Juliusza Zarębskiego w jego prezentacji, „Muzyka” 1984 nr 3; M. Haine Un élève particulièrement doué de F. Liszt: Jules Zarembski, „Liszt saeculum” nr 58, 1997; R.D. Golianek Kompozycje Juliusza Zarębskiego na fortepian na cztery ręce – faktura, technika, styl, «Muzyka Fortepianowa» XII, w: «Prace Specjalne Akademii Muzycznej w Gdańsku» nr 59, 2001; R.D. Golianek Czy odnalazłem „Wielką fantazję” Juliusza Zarębskiego?, „Muzyka” 2002 nr 2; R.D. Golianek Three Previously Unknown Musical Pieces by Juliusz Zarębski, „Ad Parnassum” I, 2003 nr 2; R.D. Golianek Twórczość Juliusza Zarębskiego z perspektywy polskiej i europejskiej. W 150. rocznicę urodzin kompozytora, „Forum Muzykologiczne” 2004 nr 1; R.D. Golianek Le processus de composition et l’esthétique musicale de J. Z. dans ses œuvres bruxelloises, „Revue Belge de Musicologie” nr 60, 2006.