Wański, Jan

Wański Jan, *2 VI 1756 Bukowiec Górny (k. Leszna), †ok. 1830 Poznań, skrzypek i kompozytor. Badania źródłowe w niewielkim stopniu uzupełniły bardzo ogólne dane biograficzne, które syn Jana Wańskiego, Jan Nepomucen, przekazał W. Sowińskiemu (zob. Literatura Słownik muzyków polskich…). Jan Wański działał w Wielkopolsce, głównie w Poznaniu (także Sarnowa k. Rawicza, Święciechowa, Wschowa). Pod koniec 1799 odwiedził posiadłość swojej siostry Franciszki w Sarnowie i koncertował w tamtejszym kościele w duecie z bratem Rochem (†l808 prawdopodobnie Moszków k. Lwowa), cenionym wiolonczelistą na dworze hrabiego F. Polanowskiego w Moszkowie. Podczas tego pobytu prawdopodobnie skomponował 3 duety na skrzypce i wiolonczelę. Jan i Roch nakłonili swojego siostrzeńca, K. Kurpińskiego (wówczas organistę w kościele), do opuszczenia Sarnowy; dzięki protekcji Rocha Kurpiński został w 1800 drugim skrzypkiem w kapeli dworskiej starosty Polanowskiego.

W latach 80. XVIII w. Jan Wański skomponował 2 opery: Pasterz nad Wisłą oraz Kmiotek (z J. Wybickim), wystawione kilkakrotnie w rezydencji Wybickiego w Manieczkach, a także w Radomicku u Turnów (w 1786 podczas świąt Bożego Narodzenia i w 1787 w czasie Wielkanocy). Pisał utwory religijne dla kościoła parafialnego w Poznaniu, kościoła w Grodzisku Wielkopolskim, oo. cystersów w Obrze i Przemęcie, xx. filipinów w Gostyniu. W latach 1788–1809 komponował również dla kapeli przy katedrze w Gnieźnie (m.in. 3 symfonie i Requiem).

W połowie XX wieku Jan Wański uznany został obok W. Dankowskiego i F. Ścigalskiego za przedstawiciela polskiej symfonii wczesnoklasycznej. Opinia ta utrzymywała się w polskim piśmiennictwie muzykologicznym przez wiele lat. Zmiany systemu politycznego w Polsce spowodowały wzmożone zainteresowanie muzycznymi archiwaliami klasztornymi. Sporządzone przez D. Idaszak katalogi (zob. Literatura) ukazują spuściznę kompozytorską Jana Wańskiego jako zdominowaną przez utwory religijne, stylistycznie zbliżone do twórczości innych kompozytorów europejskich. Możliwość zapoznania się z litaniami stworzyło wykonanie i nagranie podczas festiwali Musica Sacromontana w Gostyniu.

W zachowanych 4 symfoniach widoczna jest wyraźna ewolucja stylistyczna. Cechy wczesnoklasyczne ma najwcześniejsza, D-dur (kopia z ok. 1790), o budowie 3-częściowej (Allegro, Andantino, Rondo-Allegro) ze skróconą repryzą w I części. Rolę zasadniczą odgrywają tu instrumenty smyczkowe, partie fletów i rogów stanowią kolorystyczne dopełnienie harmonii. W pozostałych 3 symfoniach następuje stabilizacja dojrzałego stylu klasycznego. Cykl otrzymuje formę 4-częściową z menuetem. Dzięki zwiększeniu rozmiarów przetworzenia wyraźna staje się równowaga i symetria w budowie allegra sonatowego, repryzy są kompletne (choć niekiedy rozpoczynają się epizodem), tematy skontrastowane, wyraziste i skondensowane. Niekiedy w ramach homofonicznego przebiegu pojawia się krótkie fugato, stwarzając nowe możliwości rozwoju tematu (I cz. Symfonii „Pasterz”). Zwiększona została obsada instrumentów smyczkowych, instrumenty dęte (w zwyczajowej obsadzie) często, zwłaszcza flety, wykorzystane są do wprowadzania tematów lub ich fragmentów. W 2 symfoniach skomponowanych na tematach z uwertur do oper kompozytor wykorzystał rytmy krakowiaka (2. temat I części Symfonii „Pasterz” oraz II części Symfonii „Kmiotek”). W symfoniach widoczne są wpływy W.A. Mozarta, m.in. w zastosowaniu zwrotów melodycznych, zbieżnych z uwerturą do Czarodziejskiego fletu (wczesna 3-częściowa Symfonia D-dur, Symfonia „Pasterz”) oraz użyciu w ostatniej części cyklu ronda z elementami formy sonatowej (3-częściowa Symfonia D-dur, Symfonia „Kmiotek”).

Utwory religijne Jana Wańskiego utrzymane są w dojrzałym stylu klasycznym i można je uznać za reprezentatywne dla estetyki polskiego klasycyzmu. Zachowana twórczość obejmuje msze, nieszpory, litanie, antyfony, powstałe głównie po 1800. Ukazuje w pełni styl kompozytorski Jana Wańskiego, charakteryzujący się silną ekspresją, która w utworach cyklicznych jest uzyskana za pomocą różnych kombinacji instrumentacyjnych w poszczególnych częściach, choć podobnie jak w symfoniach Jan Wański posługiwał się orkiestrą o niewielkim składzie. Zwykle materiał tematyczny wprowadza orkiestra, podejmują go głosy wokalne. Partie instrumentów koncertujących przeplatane są wokalnymi partiami solowymi, duetami oraz fragmentami tutti, w wielu utworach ma zastosowanie dość ruchliwy system modulacyjny (wyjątkowo w Missa pastoralis i Missa solemnis wszystkie części zachowują tę samą tonację). Budowa poszczególnych części w utworach cyklicznych jest różna, mają formę allegra sonatowego, ABA, rondowo-wariacyjną, rondowo-sonatową. Melodyka odznacza się dużym urozmaiceniem: krótkie fugata przeciwstawiane są fragmentom homofonicznym, a w miejscach szczególnie dramatycznych lub kontemplacyjnych występuje urytmizowane parlando, niekiedy w kilku głosach równocześnie, w partiach solowych często pojawia się koloratura. W mszach części Kyrie, Gloria, Credo utrzymane są w szybkich tempach, Sanctus i Agnus Dei w wolnych. W litaniach i nieszporach, o zmiennej liczbie części, tempa różnicowane są zwykle naprzemiennie. W tempach żywszych kompozytor wykorzystał artykulację, rytm i dynamikę do uzyskania napięć energetycznych i wyrazowych. Wolne części, traktowane jako odprężenie, powierzane są często instrumentom solowym (głównie skrzypcom lub wiolonczeli) na zmianę z solowym głosem wokalnym przy dyskretnym akompaniamencie orkiestry. Niemal we wszystkich utworach religijnych pojawia się nawiązanie do polskich tańców, znacznie silniejsze niż w symfoniach; często charakter polonezowy otrzymuje cała część cyklu.

Libretto opery Kmiotek porusza temat niespotykany wcześniej w polskich operach – problem małżeństwa dwojga młodych wieśniaków, którzy podlegają różnym właścicielom. Kontrast postaci „surowego i łaskawego pana” (B. Baranowski Społeczne tło…), w połączeniu z konwencjonalną, sentymentalną aurą „czułości serca” stwarza możliwości wprowadzenia folkloru. Z układu libretta można wnioskować, że muzyka odgrywała dużą rolę. Istnieje przypuszczenie, że Wybicki skomponował folklorystyczne piosenki solowe, a Jan Wański uwerturę i muzykę do scen ansamblowych i chóralnych.

W okresie życia Jana Wańskiego drukiem ukazało się libretto opery Kmiotek (wyd. Poznań 1788), a także mazurek na fortepian, prawdopodobnie mylnie przypisywany Janowi Nepomucenowi Wańskiemu, wykonany 11 IX 1820 podczas balu z okazji koronacji cara Aleksandra I na króla Polski. Twórczość Jana Wańskiego cieszyła się dużą popularnością na przełomie XVIII i XIX w., jego utwory były grywane nie tylko przez kapele wielkopolskie, ale także we Włocławku i na Jasnej Górze w Częstochowie; w całej Polsce popularne były polonezy i mazurki.

Literatura: W. Sowiński Les musiciens polonais et slaves, anciens et modernes…, Paryż 1857, wyd. pol. Słownik muzyków polskich dawnych i nowoczesnych…, Paryż 1874; H. Opieński Symfonie A. Dankowskiego i Jana Wańskiego, „Kwartalnik Muzyczny” 1932 nr 16; B. Baranowski Społeczne tło „Kmiotka” Wybickiego, „Prace Polonistyczne” seria VII, 1949; R. Kaleta Kiedy powstał „Kmiotek” Wybickiego, „Pamiętnik Teatralny” 1953 nr 2; W. Zientarski O XVIII-wiecznych muzykaliach gnieźnieńskich, «Z Dziejów Muzyki Polskiej» z. 7, Bydgoszcz 1964; W. Zientarski Życie muzyczne Gniezna w XVIII wieku, w: Dzieje Gniezna, Warszawa 1965; W. Zientarski Z dziejów katedralnej kapeli muzycznej w Gnieźnie, „Nasza Przeszłość” t. XXIV, Warszawa 1966; Józef Wybicki,, Wiersze i arietki”, oprac. E. Rakowicz i T. Swat, Gdańsk 1973; T. Przybylski Karol Kurpiński. Kronika życia i twórczości, w: Szkice o kulturze muzycznej XIX wieku, t. 4, red. Z. Chechlińska, Warszawa 1980; W. Zientarski Muzycy gnieźnieńscy XVIII wieku, Warszawa 1987; P. Podejko Katalog tematyczny rękopisów i druków muzycznych kapeli wokalno-instrumentalnej na Jasnej Górze, «Studia Claromontana» XII, Kraków 1992; W. Tomaszewski Bibliografia warszawskich druków muzycznych 1801–1850, Warszawa 1992; D. Idaszak Grodzisk Wielkopolski. Katalog tematyczny muzykaliów, Kraków 1993; D. Idaszak Źródła muzyczne Gniezna. Katalog tematyczny. Słownik muzyków, Kraków 2001; Muzyka u Księży Filipinów na Świętej Górze w Gostyniu, red. D. Idaszak, Gostyń 2004 (zawiera katalog tematyczny).