Walaciński Adam, *18 IX 1928 Kraków, †3 VIII 2015 Kraków, polski kompozytor, krytyk, publicysta muzyczny i pedagog. Mając 8 lat rozpoczął naukę gry na skrzypcach, którą kontynuował w czasie okupacji pod kierunkiem S. Giebułtowskiego, a po wojnie u W. Niemczyka (1945–46). W1atach 1947–51 studiował w klasie skrzypiec E. Umińskiej w PWSM w Krakowie, w 1952 przeniósł się do klasy kompozycji A. Malawskiego, ale dalszych studiów de facto nie podjął, natomiast w latach 1952–55 studiował kompozycję prywatnie u S. Kisielewskiego. Wykształcenie w tym zakresie dopełnił formalnie już jako dojrzały twórca, uzyskując w 1974 w PWSM w Krakowie dyplom z wyróżnieniem w klasie B. Schaeffera. W latach 1948–56 grał w orkiestrze PR w Krakowie w grupie I skrzypiec. Od 1957, po pierwszym sukcesie odniesionym w dziedzinie muzyki filmowej (Zimowy zmierzch, reż. S. Lenartowicz, 1956), poświęcił się działalności kompozytorskiej – początkowo głównie muzyce funkcjonalnej (największa koncentracja w tym zakresie przypada na lata 60. i 70.). W tym samym czasie rozpoczął działalność jako krytyk muzyczny i publicysta, nawiązując wieloletnią współpracę z PWM. Z inicjatywy K. Pendereckiego w 1972 podjął pracę pedagogiczną w PWSM w Krakowie (obecnie Akademia Muzyczna). W 1992 otrzymał tytuł profesora, w okresie 1993–96 pełnił funkcję prorektora uczelni. W latach 1973–81 prowadził także seminarium Muzyka w teatrze na Wydziale Reżyserii Dramatu w PWST im. L. Solskiego w Krakowie. Od 1962 był recenzentem muzycznym „Dziennika Polskiego” w Krakowie; prowadził audycje o muzyce współczesnej na antenie PR Kraków (m.in. w latach1998–2000 cykl Od świtu do zmierzchu epoki). W latach 1984–2012 był redaktorem naukowym działu kompozytorów XX w. (urodzonych po 1900) w Encyklopedii Muzycznej PWM. Współpracował z licznymi teatrami w kraju (m.in. w Krakowie: z Teatrem im. J. Słowackiego, Starym Teatrem, Teatrem „Groteska”, Teatrem Ludowym w Nowej Hucie; we Wrocławiu: z Teatrem Polskim, Teatrem Współczesnym; w Warszawie: z Teatrem Polskim, Teatrem Klasycznym, Teatrem Narodowym; w Katowicach: z Teatrem Śląskim) i w Norwegii (Den Nationale Scene w Bergen, Det Norske Teatret w Oslo, Rogaland Teater w Stavanger). W latach 1971–87 był prezesem krakowskiego oddziału ZKP, w 1989–97 członkiem Zarządu Głównego, a w 1997–2009 członkiem Komisji Kwalifikacyjnej. W 1atach 1992–96 wiceprezes Towarzystwa Muzycznego im. K. Szymanowskiego.
Otrzymał: w 1966 zespołową nagrodę państwową I st. za udział w realizacji filmu Faraon J. Kawalerowicza; w 1976 nagrodę miasta Krakowa; w 1975 nagrodę na II Biennale Sztuki dla Dziecka w Poznaniu za muzykę do filmu animowanego Za siódmą bajką L. Hornickiej (1973); w 1978 nagrodę na IV Ogólnopolskich Konfrontacjach Teatralnych w Opolu za muzykę do Akropolis S. Wyspiańskiego; w 1981 nagrodę Ministra Kultury i Sztuki za osiągnięcia w pracy pedagogicznej oraz odznakę Zasłużony Działacz Kultury; w 1985 Złotą Odznakę „Za pracę społeczną dla miasta Krakowa”; w 1985 Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski; w 2003 nagrodę ZKP za całokształt działalności kompozytorskiej i publicystycznej; w 2010 Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. W1999 w TVP Kraków zrealizowano film dokumentalny Portret kompozytora, poświęcony życiu i twórczości Walacińskiego (reż. G. Kościński).
Różnorodność zainteresowań artystycznych Walacińskiego sprawiła, że jego twórczość przebiegała od samego początku wielotorowo. Sukces, jaki odniósł u progu kariery kompozytorskiej za sprawą swej pierwszej muzyki filmowej (Zimowy zmierzch, 1956), spowodował, iż w ciągu kilkunastu następnych lat muzyka funkcjonalna – filmowa i teatralna – wyraźnie zdominowała jego aktywność twórczą, a wiele z filmów, przy których realizacji brał udział, weszło na stałe do kanonu polskiego kina (Baza ludzi umarłych, Prawdziwy koniec wielkiej wojny, Matka Joanna od Aniołów, Faraon, Śmierć prezydenta). W zakresie muzyki autonomicznej uwagę zwraca skłonność Walacińskiego do operowania składami kameralnymi (Horyzonty, Sequenze, Spirala czasu) oraz preferowanie form niewielkich rozmiarów (Epigramy, Mała muzyka jesienna, Cinque episodi). Wyczulenie na sposób ukształtowania warstwy brzmieniowo-harmonicznej wskazuje na związki z impresjonizmem (dominacja „barw czystych”, unikanie gęstej instrumentacji, eksponowanie instrumentów dętych drewnianych). Znamienną cechą twórczości Walacińskiego jest predylekcja kompozytora do operowania różnymi technikami oraz łatwość wchodzenia w różne style, co ujawniło się już w czasie studiów u S. Kisielewskiego (skriabinowska Sonata fortepianowa h-moll i bartokowskie miniatury Pêle-mêle). Droga, jaką przebył od początku swej działalności do dziś, wiedzie od szeroko pojętej awangardy do zaznaczającego się coraz silniej od połowy lat 80. zbliżenia do tradycji. W okresie 1960–70 powstały zarówno utwory wpisujące się w krąg dodekafoniczny, rozumiany raczej w kategoriach swobodnej dwunastotonowości niż ścisłego serializmu, jak i dzieła opierające się na założeniach aleatorycznych. Te pierwsze należą do nurtu, który można określić jako postserializm sonorystyczny (Liryka sprzed zaśnięcia, Dichromia). Kompozytor posługiwał się w nich często proporcjonalną notacją beztaktową. Natomiast utwory aleatoryczne były zapisane nie w postaci partytur, lecz jako osobne głosy instrumentalne (Ariel, Mała muzyka jesienna). Między obiema grupami nie zarysowują się jednak jakieś wyraźne różnice stylistyczne. W niektórych utworach wykorzystane są różne sposoby notacji, a ujęcia ścisłe występują obok aleatorycznych (Pastorale, La vida es sueño). Swoboda wykonawcza dotyczy głównie wartości czasowych i relacji między poszczególnymi partiami, natomiast forma utworu jest z reguły ustalona. Stopniowa zmiana orientacji stylistycznej w 2. połowie lat 80. przynosi zwrot kompozytora ku elementom tonalnym, diatonice i przejrzystej fakturze. Dążenia te znajdują swój najpełniejszy wyraz w Symfoniach ogrodów.
Odrębną pozycję w dorobku Walacińskiego zajmują „scherzi musicali” — utwory okolicznościowe, dedykowane przyjaciołom-muzykom, utrzymane w konwencji stylistycznej igraszki i żartu muzycznego (Duo facile dedykowane K. Pendereckiemu, Un poco di Schubert dla M. Tomaszewskiego, ponadto Valsette a la carte, Girlanda, Hieroglif).
Wielonurtowość twórczości Walacińskiego ujawnia się również w zakresie muzyki filmowej, której dopełnieniem jest intensywna współpraca z licznym teatrami. W muzyce użytkowej Walaciński sięga po różne środki i techniki kompozytorskie – od tradycyjnych po typowe dla awangardy – niekiedy zestawiane w jednym filmie (np. w Prawdziwym końcu wielkiej wojny — „muzyka parkowa” o nieco ravelowskim charakterze zderzana z ostrą, agresywną muzyką towarzyszącą obozowym halucynacjom i atakom obłędu bohatera dramatu). Niezależnie od dokonywanych wyborów, kompozytor szczególną uwagę przywiązuje do instrumentacji, stanowiącej jeden z istotnych walorów jego muzyki filmowej. Do podstawowych założeń Walacińskiego należy unikanie bezpośredniej ilustracyjności oraz prostego kontrapunktu audiowizualnego. Przyjęcie założenia o wzajemnym oddziaływaniu na siebie muzyki i obrazu oraz wzbudzaniu przez muzykę określonych reakcji emocjonalnych u widza sprawia, że widoczna w muzyce autonomicznej polistylistyczność ujawnia się tu ze zdwojoną siłą. Obok rozwiązań typowych, utrwalonych w kanonie muzyki filmowej, jak np. operowanie motywem przewodnim (w Zimowym zmierzchu, zaczerpniętym z muzyki ludowej Wileńszczyzny, w Bazie ludzi umarłych – z warszawskiego folkloru podmiejskiego), odnaleźć można również rozwiązania niekonwencjonalne, jak choćby całkowita rezygnacja z orkiestralnej muzyki ilustracyjnej i wykorzystanie jedynie muzyki wokalnej związanej z obrazem (Matka Joanna od Aniołów, Faraon) czy też przesunięcie punktu ciężkości na preludium, ujęte w formę wirtuozowskiego utworu na wiolonczelę solo (Śmierć prezydenta). Stwierdzenie Walacińskiego, iż „główną zasadą kompozytora jest wtopienie się w całość filmu”, można odczytać jako próbę określenia miejsca muzyki w filmie rozumianym jako syntetyczne dzieło sztuki. Podobną elastyczność stylistyczną można zaobserwować w muzyce teatralnej – od pieśni stylizowanych na barok, ale z akompaniamentem organów Hammonda w Jak wam się podoba W. Szekspira (reż. K. Skuszanka), do muzyki konkretnej na taśmę w Pustym polu T. Hołuja i Oni S.I. Witkiewicza (reż. J. Szajna).
Działalność publicystyczna Walacińskiego, w której odnajdziemy niemal wszystkie gatunki wypowiedzi krytycznej, jest wyrazem zainteresowań ogólnomuzycznych autora i świadectwem jego niewątpliwych predyspozycji pisarskich. Najczęściej podejmowana problematyka dotyczy szkoły wiedeńskiej i dodekafonii, twórczości K. Szymanowskiego oraz muzyki 2. połowy XX w. Podstawą wypowiedzi jest przede wszystkim dogłębna znajomość tematu oraz poczucie odpowiedzialności za słowo. Autor unika „pseudonaukowych” dywagacji, jego polemiki pozostają zawsze mocno osadzone w argumentacji, a dążenie do formułowania opinii w oparciu o fachową i bezstronną analizę problemu staje się założeniem nadrzędnym. Doskonały warsztat idzie w parze z barwnością stylu i swobodą prowadzonego dyskursu, nierzadko zabarwionego ironicznie oraz wzbogaconego luźnymi skojarzeniami i dygresjami.
Literatura: Adam Walaciński „Rotazione”, w: B. Schaeffer Klasycy dodekafonii, t. 2, Kraków 1964; A. Helman Rekordy Walacińskiego, w: Na ścieżce dźwiękowej, Kraków 1968; J. Berwaldt Adam Walaciński, wywiad, „Magazyn Kulturalny” 1977 nr 3–4; J. Rychlik Adam Walaciński. Wybrane zagadnienia z twórczości na przykładzie „Liryki sprzed zaśnięcia”, w: Krakowska szkoła kompozytorska 1888–1988, red. T. Malecka, Kraków 1992; Prywatny uczeń Kisiela, rozmowa L. Erhardta z Walacińskim, „Ruch Muzyczny” 2004 nr 9; E. Czachorowska-Zygor Problem spójności cyklu w „Trzech pieśniach” Adama Walacińskiego Funkcja podmiotu lirycznego jako element spajający cykl, w: Semiotyka cyklu. Cykl w muzyce, plastyce i literaturze, red. M. Demska-Trębacz, K. Jakowska, R. Sioma, Białystok 2005; A. Woźniakowska Rzeki płyną różnymi korytami. Rozmowy z Adamem Walacińskim, Kraków 2008; E. Czachorowska-Zygor „Psalmy” Adama Walacińskiego w filmie Jerzego Kawalerowicza „Matka Joanna od Aniołów”. Pytanie o tożsamość gatunku, w: Muzyka religijna – między epokami i kulturami, t. 2, red. K. Turek i B. Mika, Katowice 2009; E. Czachorowska-Zygor Pisać o muzyce… Publicystyka Adama Walacińskiego, „Ruch Muzyczny” 2009 nr 3; A. Rzymkowski Adam Walaciński „Pezzo lirico” (…) oraz „Canti notturni” (…). „Czar utajonego, urok dawnego, przeżywanie naturalnego”, w: A. Rzymkowski Saksofon w wybranych utworach kompozytorów krakowskich początku XXI wieku, z płytą CD, Kraków 2009; E. Czachorowska-Zygor Interaction Between Music and Image in Adam Walaciński’s Music to J. Kawalerowicz’s „ The Real End of the Great War”, „Mother Joan of the Angels” and „Pharaoh”, w materiałach z konferencji w ramach festiwalu filmowego w Avance, red. A. Costa Valente i R. Capucho, t. 1, Avanca 2010.
Kompozycje:
Instrumentalne:
Composizione „Alfa” na orkiestrę, 1958
Refrains et réflexions na orkiestrę, 1969
Torso na orkiestrę, 1971, wyk. Kraków 1972
Dramma e burla na orkiestrę, 1988, wyk. Warszawa 1988
Aria per orchestra, 1998, wyk. Kraków 1998
Symfonie ogrodów na orkiestrę, 2003, wyk. Kraków 2003
La campanella na orkiestrę, 2008, wyk. Kraków 2008
Szkice kurpiowskie na orkiestrę kameralną, 1951, wyk. Kraków 1951
Horyzonty na orkiestrę kameralną, 1962, wyk. Kraków 1962
Notturno 70 na 24 instrumenty smyczkowe, 3 flety i 3 perkusje, 1970
Divertimento interrotto dla 13 wykonawców, 1974, wyk. Warszawska Jesień 1975
A travers le miroir na 2 flety i 12 instrumentów smyczkowych, 1980
Spirala czasu dla 15 wykonawców, 2000, wyk. Kraków 2000
Un poco di Schubert na orkiestrę smyczkową, 2001, wyk. Kraków 2001
Sequenze per orchestra da camera eon flauto concertante, 1963, wyk. Kraków 1963
Concerto da camera „in modo classico” na skrzypce i orkiestrę smyczkową, 1967, wyk. Toruń 1979
Efemerydy na skrzypce i orkiestrę, 1978
Kwartet smyczkowy, 1959
Introspekcje na klarnet i 2 perkusje, 1961, wyk. Warszawa 1961, 2. wersja 1967, wyk. Kraków 1968
Intrada dla 7 wykonawców, 1962, wyk. Kraków 1962
Canto tricolore na flet, skrzypce i wibrafon, 1962, wyk. fragm. Kraków 1961, 2. wersja 1991, wyk. Kraków 1991
kompozycja graficzna Fogli volanti na trio smyczkowe, 1965
Epigramy na zespół kameralny, 1967, wyk. Kraków 1969
On peut écouter… na obój, klarnet i fagot, 1971, 2. wersja 1997, wyk. Kraków 1998
Jeu libre dla 5 wykonawców, 1983
Mała muzyka jesienna na obój i trio smyczkowe, 1986, wyk. Kraków 1986
Pastorale na flet, obój i skrzypce, 1992, wyk. Kraków 1992
La vida es sueño. Reminiscencje z Calderona na flet, altówkę i gitarę, 1998, wyk. Warszawska Jesień 1998
Serenata na obój i trio smyczkowe, 1999, wyk. Kraków 1999
Girlanda na 8 fletów, 1999, wyk. Kraków 1999, wyd. 2010
Hieroglif na flet, wiolonczelę i fortepian, 2001
Cinque episodi na trio fortepianowe, 2001, wyk. 2001
Modyfikacje na altówkę i fortepian, 1960, wyk. Kraków 1975
Dichromia na flet i fortepian, 1967, wyk. Kraków 1969, wyd. Kraków 1970
Ballada na flet i fortepian, 1986, wyk. Kraków 1987
Ariel na flet i klawesyn, 1978, wyk. Poznań 1978
Valette à la carte na wiolonczelę i kontrabas, 1990, wyk. Poznań 1990
Duo facile na skrzypce i wiolonczelę, 1994, wyk. Kraków 1994
Duo per viola e violoncello, 1999, wyk. Kraków 1999
Elegia i toccata na wiolonczelę i fortepian, 2001, wyk. Kraków 2002
Canti notturni na saksofon i wiolonczelę, 2008, wyk. Kraków 2008
2 mazurki „à la manière de Szymanowski” na fortepian, 1953, wyk. Kraków 1999
Etiuda na fortepian, 1953, wyk. Kraków 1999
Sonata h-moll na fortepian, 1954, wyk. Kraków 2008
Pêle-mêle, 15 miniatur na fortepian, 1956, wyk. Kraków 1978, wyd. Kraków 2010
Inversioni, kompozycja konceptualno-graficzna na fortepian, 1961
Rotazione, kompozycja konceptualno-graficzna na fortepian 1961
Allaloa, kompozycja graficzna na fortepian z elektroakustyczną transformacją ad libitum, 1970, wyk. Bydgoszcz 1971, wyd. Kraków 1971
Moments musicaux na 2 fortepiany, 1987, wyk. Kraków 1987, 2. wersja pt. Moments musicaux avec Postlude en hommage à Igor Strawinski, 2001, wyk. Kraków 2001
Melodiarum, zbiór utworów na różne instrumenty solowe, 1972–82
Fantasia sopra „Ave Maris Stella” na wiolonczelę, 1997, wyk. Kraków 1997
Intermezzo na wiolonczelę, 2003, wyk. Kraków 2004
Pezzo lirico na saksofon altowy i warstwę elektroakustyczną ad libitum, 2008, wyk. Kraków 2008
Wokalno-instrumentalne:
Liryka sprzed zaśnięcia na sopran, flet i 2 fortepiany, sł. M. Białoszewski, 1963, wyk. Warszawa 1963, Warszawska Jesień 1964, wyd. Kraków 1965;
Mirofonie na sopran, 5 instrumentów i dla aktora, sł. M. Białoszewski, 1974, wyk. Kraków 1975
3 pieśni na sopran, wiolonczelę i fortepian, sł. J. Baran, 2001, wyk. 2001
Elektroniczne:
Canzona na wiolonczelę solo, fortepian preparowany i taśmę, 1966, wyk. Warszawa 1966
Muzyka filmowa do ponad 120 filmów, w tym 40 pełnometrażowych, m.in.:
Prawdziwy koniec wielkiej wojny, reż. J. Kawalerowicz, 1957
Matka Joanna od Aniołów, reż. J. Kawalerowicz, 1961
Faraon, reż. J. Kawalerowicz 1965
Śmierć prezydenta, reż. J. Kawalerowicz 1977
Zimowy zmierzch, reż. S. Lenartowicz, 1956
Baza ludzi umarłych, reż. Cz. Petelski, 1958
Zamach, reż. J. Passendorfer, 1959
O dwóch takich, co ukradli księżyc, reż. J. Batory, 1962
Seriale telewizyjne:
Czterej pancerni i pies, reż. K. Nałęcki, 1966–70
Niewiarygodne przygody Marka Piegusa, reż. M. Waśkowski, 1966
Filmy krótkometrażowe, gł. animowane, oraz filmy eksperymentalne:
Kineformy, reż. A. Pawłowski, 1957
Tam i tu (Kineformy II), reż. A. Pawłowski, 1957
Muzyka teatralna do ok. 90 spektakli (data i miejsce dotyczą wystawienia):
Koriolan W. Szekspira, reż. W. Krzemiński, Kraków 1962
Popioły S. Żeromskiego, reż. A. Witkowski, Kraków 1964
Igraszki z diabłem J. Drdy, reż. A. Witkowski, Kraków 1966
Róża S. Żeromskiego, reż. A. Witkowski, Wrocław 1968
Puste pole T. Hołuja, reż. J. Szajna, Kraków 1965
Misterium buffo W. Majakowskiego, reż. J. Szajna, Kraków 1965
Oni S.I. Witkiewicza, reż. J. Szajna, Kraków 1967
Ubu Król A. Jarry’ego, reż. Z. Jaremowa, Kraków 1965
Jak wam się podoba W. Szekspira, reż. K. Skuszanka, Wrocław 1966, Stavanger 1968
Sen srebrny Salomei J. Słowackiego, reż. K. Skuszanka, Wrocław 1967
Życie snem P. Calderona de la Barca, reż. K. Skuszanka, Wrocław 1968
Burza W. Szekspira, reż. K. Skuszanka, Wrocław 1969
Miarka za miarkę W. Szekspira, reż. K. Skuszanka, Wrocław 1970, Bergen 1970
Wieczór Trzech Króli W. Szekspira, reż. K. Skuszanka, Wrocław 1972
Ślub W. Gombrowicza, reż. K. Skuszanka, Kraków 1975
Mazepa J. Słowackiego, reż. K. Skuszanka, Kraków 1977
Akropolis S. Wyspiańskiego, reż. K. Skuszanka, Kraków 1978
Zwolon C.K. Norwida, reż. K. Skuszanka, Warszawa 1983
Fellen (Pułapka) T. Różewicza, reż. K. Skuszanka, Bergen 1983
Sprawa Dantona S. Przybyszewskiej, reż. J. Krasowski, Wrocław 1967
Zemsta A. Fredry, reż. J. Krasowski, Wrocław 1968, Moskwa 1969
Sonata Belzebuba S.I. Witkiewicza, reż. J. Krasowski, Warszawa 1985
Protesilas i Laodamia S. Wyspiańskiego, reż. H. Tomaszewski, Wrocław 1969
Muzyka do spektakli teatralnych TV, m.in.:
Mały Książę wg A. de Saint-Exupéry’ego, reż. J. Burski, TV Wrocław 1968
Świt, reż. I. Kanicki, TV Warszawa 1970
Warszawianka S. Wyspiańskiego, reż. J. Goliński, TV Kraków 1972
Legenda słuchowisko radiowe wg S. Wyspiańskiego, reż. W. Horzyca, PR Kraków 1956
Prace:
Poetyka muzyczna Weberna, w: Poetyka muzyczna. Autorefleksje kompozytorskie: warsztatowe, teoretyczne i estetyczne, red. E. Mizerska-Golonek i L. Polony, «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Krakowie» nr 6, 1983
Salto 1963–1998. Dwa bieguny koncertu instrumentalnego, w: B. Schaeffer – kompozytor i dramatopisarz, red. M. Sugiera i J. Zając, Kraków 1999
W kręgu Richarda Dehmla. Pieśni Schönberga, Weberna i Szymanowskiego do jego tekstów, w: Pieśń w twórczości Karola Szymanowskiego i jemu współczesnych, red. Z. Helman, Kraków 2001, wyd. ang. w: «Polish Music History Series» VII, red. Z. Helman, T. Chylińska i A. Wightman, Los Angeles 2002
Retrospekcje. Teksty o muzyce XX wieku, Kraków 2002
Les sons tissées – o poetyce orkiestracyjnej Witolda Lutosławskiego, w: W. Lutosławski i jego wkład do kultury muzycznej XX wieku, red. J. Paja-Stach, «Acta Musicologica Universitatis Cracoviensis» XIII, Kraków 2005
Kwartety smyczkowe z „Divertimentem” i „Sinfoniettą” w tle, w: Marek Stachowski i jego muzyka, red. L. Polony, Kraków 2007
wstępy do wydań źródłowo-krytycznych dzieł H. Wieniawskiego i K. Szymanowskiego (koncerty i utwory skrzypcowe, mazurki)
recenzje i artykuły w „Dzienniku Polskim”, „Ruchu Muzycznym”, „Informatorze PWM”, „Forum Musicum” i magazynie „Studio”
felietony publikowane pod pseud. Adamus i Mirliton
omówienia utworów w programach koncertowych Orkiestry PR w Krakowie, Filharmonii Krakowskiej oraz Wielkanocnego Festiwalu im. L. van Beethovena
ponad 300 haseł w Encyklopedii Muzycznej PWM