Kisielewski, Stefan

Kisielewski Stefan, pseud. literacki Kisiel, Teodor Klon, Tomasz Staliński, *7 III 1911 Warszawa, †27 IX 1991 Warszawa, polski kompozytor, publicysta, pisarz i krytyk muzyczny, literat, pedagog. W latach 1927–37 odbył studia muzyczne w Konserwatorium Warszawskim, uzyskując dyplomy w zakresie teorii muzyki (1934), kompozycji (1937) w klasie K. Sikorskiego oraz fortepianu (1937) w klasie J. Lefelda. W latach 1929–31 studiował polonistykę i filozofię na UW. W latach 1938–39 uzupełniał studia muzyczne w Paryżu. W okresie międzywojennym rozpoczął działalność jako kompozytor, krytyk oraz literat; w 1932 opublikował pierwsze recenzje muzyczne w dwutygodniku „Echo Tygodnia”. W latach 1935–37 był sekretarzem redakcji „Muzyki Polskiej”, od 1935 publicystą i recenzentem muzycznym pism: „Pion”, „Bunt Młodych”, „Polityka” oraz „Zet”. Po powrocie z Paryża w IV 1939 objął stanowisko kierownika muzycznego Rozgłośni „Warszawa II”. Po wybuchu II wojny światowej brał udział w kampanii wrześniowej; okres okupacji spędził w Warszawie, działając jako pedagog, akompaniator oraz pracownik Wydziału Delegatury Rządu na Kraj; podczas Powstania Warszawskiego stracił większość dorobku kompozycyjnego. Po wojnie osiedlił się w Krakowie. W 1945 założył „Ruch Muzyczny”, którego był redaktorem naczelnym do 1948. Po zlikwidowaniu pisma z przyczyn politycznych, następnie reaktywowaniu, był w latach 1957–59 członkiem zespołu redakcyjnego. W latach 1945–49 wykładał przedmioty teoretyczne w krakowskiej PWSM, po usunięciu z uczelni uczył prywatnie kompozycji (do jego uczniów należał m.in. A. Walaciński). Równocześnie zajmował się pracą kompozytorską, literacką oraz dziennikarską. W latach 1945–89 (z przerwami w latach 1953–56, kiedy wydawanie pisma zawieszono, w latach 1968–71 w związku z cenzurą dotyczącą zakazu publikacji Kisielewskiego, w latach 1981–83, czyli w okresie stanu wojennego) był publicystą, felietonistą „Tygodnika Powszechnego”. W latach 1950–53 był redaktorem „Przewodnika koncertowego” Filharmonii Krakowskiej, w 1955–57 autorem radiowych Rozmów o muzyce, w 1956–61 prezesem koła ZKP w Krakowie. W 1961 osiedlił się w Warszawie. W latach 1957–65 był posłem na sejm z koła posłów katolickich Znak; w latach 1965–68 piastował stanowisko redaktora naczelnego wydawnictwa muzycznego „Synkopa”, w 1971–74 prezesa sekcji muzycznej ZAiKS-u; czterokrotnie był członkiem zarządu głównego ZKP, był także członkiem Związku Literatów Polskich. Obok działalności kompozytorskiej i publicystycznej zajmował się twórczością pisarską. Jest autorem wielu książek o tematyce muzycznej oraz utworów literackich, publikowanych w kraju i za granicą. Wygłaszał odczyty na tematy związane z kulturą polską, zwłaszcza za granicą. Został laureatem m.in.: II nagrody na Festiwalu Muzyki Polskiej (1955) za Koncert na orkiestrę kameralną, I nagrody na konkursie na pieśń Mickiewiczowską (1955) za Bakczysaraj w nocy, nagrody muzycznej Miasta Krakowa (1956), nagrody Fundacji Jurzykowskiego w Nowym Jorku (1973), nagrody im. A. Struga w Warszawie (1979), nagrody ZKP (1982), nagrody Fundacji Schmidheinystiftung w Sankt Gallen (1983) za całokształt twórczości, nagrody publicystycznej im. Adolfa Bocheńskiego (1988).

Kisielewski od początku swej działalności publicystycznej zajmował się problematyką współczesnej kultury muzycznej. Opisowi istotnych wydarzeń towarzyszyła analiza i refleksja nad stanem i rozwojem aktualnej twórczości, ukazanej na szerokim tle rozważań historycznych, socjologicznych, psychologicznych oraz estetycznych. W zbiorach felietonów i esejów (Z muzyką przez lata, Z muzycznej międzyepoki, Muzyka i mózg) obok relacji z koncertów i festiwali pojawiają się polemiki, wspomnienia oraz szkice krytyczne na temat muzyki polskiej i obcej, kwestii upowszechniania, wykonawstwa muzycznego czy jazzu. Osobną pozycję zajmują szkice poświęcone sylwetkom wybitnych twórców i artystów (Gwiazdozbiór muzyczny, Grażyna Bacewicz i jej czasy, Zbigniew Drzewiecki). Jako publicysta i kompozytor był Kisielewski przedstawicielem estetyki autonomicznej. W swoich artykułach stawał w obronie sztuki nowoczesnej, kreowanej autentycznie i swobodnie. Już w 1936 sformułował tezę, że muzyka jako „sztuka autonomiczna i pozautylitarna” nie jest podporządkowana celom pozaartystycznym czy propagandowym. Pogląd ten powracał w późniejszych pracach, zwłaszcza w okresie powojennym, kiedy Kisielewski, będąc zwolennikiem uniwersalnej koncepcji muzyki, opartej na jedności europejskich tradycji kulturalnych, przeciwstawiał się ideologii socrealizmu. Opublikowany w 1948 („Znak” nr 4), kilkakrotnie wznawiany, artykuł Czy muzyka jest niehumanistyczna? przyniósł istotne sformułowania, charakteryzujące postawę twórczą autora. Dotyczyło to głównie definicji muzyki jako wielopłaszczyznowej organizacji dźwięków, pojmowanej jako „art-artificiel”, sztuka monistyczna i czysta forma oraz określenia percepcji muzycznej jako autonomicznego przeżycia estetycznego.

Poglądy te są bliskie poetyce neoklasycyzmu, z której wywodzi się idiom stylistyczny muzyki Kisielewskiego. Kompozytor, odrzucając treści pozamuzyczne, estetykę romantyzmu, podkreślał aspekt konstrukcyjny dzieła, co przejawiało się w kultywowaniu form muzyki instrumentalnej (np. symfonia, sonata, koncert, suita). Akceptował postawę artysty-rzemieślnika, dla którego akt twórczy i percepcyjny, służąc przyjemności, wiąże się z jakościami wyrazowymi „sérénité”. Charakterystyczną cechą twórczości Kisielewskiego jest synteza stylistyczna, polegająca na zespoleniu tradycyjnych wzorów formalno-technicznych z nowoczesnym językiem harmonicznym, balansującym na styku tonalności i atonalności oraz nowym typem brzmienia. Zwartość i jasność rozplanowania formalnego łączył Kisielewski z dyscypliną warsztatową, motoryczny puls rytmiczny z lekkością i przejrzystością faktury, klarowność i żywość toku muzycznego ze swoistym humorem (np. Capriccio energico), często o zabarwieniu kpiarskim czy ironicznym, uzyskanym przez następstwa „zaskoczeń” instrumentalnych (np. Symfonia na 15 wykonawców, Spotkania na pustyni). W utworach z lat 50. Sięgał kompozytor niekiedy do materiału ludowego (np. Kaprys wiejski, Suita taneczna na fortepian), w późniejszych do jazzu (np. Symfonia na 15 wykonawców) czy muzyki popularnej; w kolejnych utworach urozmaicał znacznie zasób środków rytmicznych i kolorystycznych (np. Cosmos I, Symfonia w kwadracie), wzbogacał efekty artykulacyjne i brzmieniowe (np. Impresja na flet solo), interesowały go techniczno-kolorystyczne możliwości zespołu instrumentalnego (Koncert fortepianowy). W pieśniach odchodził Kisielewski od idiomu neoklasycznego na korzyść stylistyki impresjonistycznej. W muzyce teatralnej, filmowej, radiowej i rozrywkowej interesowała go funkcja muzyki, przynosząca odbiorcy relaks duchowy. Obok działalności kompozytorskiej i publicystyki muzycznej istotną część dorobku Kisielewskiego stanowi twórczość literacka obejmująca powieści, nowele, reportaże oraz obszerną spuściznę eseistyczną, związaną z tematyką współczesnego życia politycznego i kulturalnego. Kisielewski, będąc człowiekiem niezależnym i bezkompromisowym, narażając się w okresie PRL-u na represje i ingerencje cenzury (podmiotowej i przedmiotowej), bronił zawsze swobody wypowiedzi twórczej, wolności myśli oraz kultury. Jego konsekwentna opozycyjność wobec oficjalnej ideologii, walka o demokratyczny ład i prawdę przyczyniły się do tego, że był dla współczesnych autorytetem moralnym.

Literatura: Stefan Kisielewski O moim komponowaniu i myśleniu, „Ruch Muzyczny” 1964 nr 21; J. Hordyński Rozmowa ze Stefanem Kisielewskim, „Życie Literackie” 1961 nr 13; R. Kosiński Stefan Kisielewski, „Życie Literackie” 1962 nr 32; W. Karpiński Rozmowa ze Stefanem Kisielewskim, „Tygodnik Powszechny” 1972 nr 14; J. Skarbowski Stefan Kisielewski jako krytyk muzyczny, „Ruch Muzyczny” 1975 nr 18; S. Adamski Koncert kompozytorski Stefana Kisielewskiego, „Ruch Muzyczny” 1978 nr 6; Z. Sierpiński Kisiel – kompozytor, „Życie Warszawy” 1981 nr 72; M. Broński Teksty i preteksty, Paryż 1981; E. Berberyusz Osłuchiwanie, rozmowa ze Stefanem Kisielewskim, „Tygodnik Powszechny” 1982 nr 48; M. Ługowska Rozmowa ze Stefanem Kisielewskim, „Ruch Muzyczny” 1983 nr 14; B. Pociej Kisiel kompozytorem, „Ruch Muzyczny” 1984 nr 10; L. Szaruga Pisarz, którego nie ma oraz M. Szpakowska Kisielewskiego powieści dla dorosłych, w: Literatura źle obecna (rekonesans), Londyn 1984; Melos, logos, etos. Materiały sympozjum poświęconego twórczości Floriana Dąbrowskiego, Stefana Kisielewskiego, Zygmunta Mycielskiego, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, Warszawa 1987; M. Ługowska Ostatni wywiad ze Stefanem Kisielewskim, „Ruch Muzyczny” 1992 nr 6; J. Waldorff Słowo o Kisielu, Warszawa 1994.