Türk Daniel Gottlob, *10 VIII 1750 Claussnitz (k. Chemnitz), †26 VIII 1813 Halle n. Soławą, niemiecki teoretyk muzyki i kompozytor. Uczył się gry na skrzypcach oraz instrumentach dętych w Claussnitz; naukę muzyki kontynuował w Kreuzschule w Dreźnie pod kierunkiem G.A. Homiliusa (m.in. gra na organach). W latach 1772–74 studiował na uniwersytecie w Lipsku; lekcje muzyki pobierał u J.A. Hillera, który zapoznał go z repertuarem barokowym (przede wszystkim z utworami Händla) i współczesnym (kantaty, singspiele, pieśni); przez pewien czas uczył się gry na klawikordzie u J.W. Hässlera, korzystając z podręcznika C.Ph.E. Bacha pt. Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen…. W tych latach powstały jego pierwsze kompozycje (2 symfonie, kantata). W latach 1774–87 był kantorem przy Ulrichskirche oraz nauczycielem w gimnazjum luterańskim w Halle, gdzie pozostał do końca życia. W 1776 wydał pierwszy zbiór sonat na klawikord lub fortepian, które były bardzo dobrze przyjęte. W 1779 został dyrektorem muzycznym uniwersytetu, tamże prowadził wykłady z zakresu teorii muzyki i kompozycji oraz utworzył Collegium Musicum, z którym od początku lat 80. organizował cotygodniowe koncerty abonamentowe. Wykonywano na nich muzykę operową, koncerty instrumentalne (m.in. Haydna, Mozarta, Beethovena oraz Türka) i utwory kościelne (m.in. C.Ph.E. Bacha, J.A. Bendy, J.G. Grauna, J.A. Hassego, J.A. Hillera, G.B. Pergolesiego, J.F. Reichardta i G. Sartiego); w pierwszych latach XIX w. Türk przywrócił do życia koncertowego dzieła Händla (kilkakrotne wykonanie Mesjasza, w 1805 Judy Machabeusza). Od 1787 do końca życia był organistą w Liebfrauenkirche. Nadal komponował, zaczął też pisać prace teoretyczne, współpracował m.in. z „Allgemeine Musikalische Zeitung”. W 1808 otrzymał doktorat honoris causa oraz tytuł profesora na uniwersytecie w Halle, w tymże roku przejął kierownictwo Stadtsingechor; wkrótce przyczynił się do podniesienia poziomu wykonawstwa muzyki chór. Współcześni, m.in. J.N. Forkel i J.F. Reichardt, bardzo wysoko cenili go jako teoretyka muzyki, organistę i pedagoga; do grona jego uczniów należał m.in. C. Loewe.
W historii muzyki Türk zaznaczył się przede wszystkim jako teoretyk muzyki i nauczyciel; pisał głównie szkoły gry na instrumenty klawiszowe oraz podręczniki generałbasu. Duże uznanie zyskała już jego pierwsza rozprawa Von den wichtigsten Pflichten eines Organisten…, będąca pierwszą w literaturze muzycznej pracą w całości poświęconą grze na organach w kościele; Türk poruszył w niej m.in. problem harmonizacji chorału, improwizacji, nauki generałbasu. Krytycznie oceniał ówczesne wykonawstwo muzyki liturgicznej; ganił zwłaszcza czysto wirtuozowską grę organową, podkreślał konieczność wyrażania uczucia i nastroju panującego w utworze oraz wprowadzania subtelnych niuansów wyrazowych, do malarstwa dźwiękowego odnosił się jednak krytycznie. Najważniejszą i najbardziej znaną publikacją Türka jest Clavierschule; obok Versuch.. C.Ph.E. Bacha i prac F.W. Marpurga stanowi ona ważne źródło wiedzy o grze na instrumentach klawiszowych w 2. połowie XVIII w. Türk przekazał w niej podstawy nauki o muzyce (z pominięciem generałbasu), omówił specyfikę wielu instrumentów klawiszowych, problem palcowania, ornamentacji oraz zagadnienia interpretacyjne. Bardziej szczegółowo niż C.Ph.E. Bach zajął się artykulacją i frazowaniem. Dużą popularnością cieszyła się także Kurze Anweisung zum Generalbassspielen; pracę tę zrewidował uczeń Türka – J.F. Naue; korzystano z niej jeszcze w połowie XIX w. Pod koniec życia Türk zwrócił się w kierunku matematyczno-spekulatywnej teorii muzyki. Ostatnia rozprawa pt. Anleitung zu Temperaturberechnungen poświęcona jest temperacji stroju muzycznego; wypowiadał się w niej m.in. o teorii J.P. Kirnbergera, J.G. Neidhardta, A. Werckmeistra, J. Keplera i L. Eulera.
W twórczości kompozytorskiej Türka przeważają utwory na instrumenty klawiszowe, na ogół o charakterze dydaktycznym, przeznaczone raczej dla amatorów niż profesjonalistów; są to zwykle drobne utwory, zwane Handstücke, Tonstücke, Übungsstücke. Wiele kompozycji Türka zaginęło (m.in. symfonie, kantaty, opera Pyramus und Thisbe). Szczegółowy wykaz wszystkich dzieł teoretycznych i kompozycji Türka, znajdujący się w pracy G.E. Hedler, uzupełnił W. Serauky.
Literatura: J.G.E. Maass Daniel Gottlob Türk, „Allgemeine Musikalische Zeitung” XVI, 1814; H. Glenewinkel Daniel Gottlob Türk und das Hallische Musikleben seiner Zeit, dysertacja uniwersytetu w Halle, 1909; G.E. Hedler Daniel Gottlob Türk (1750–1813), dysertacja uniwersytetu w Lipsku, 1936; Daniel Gottlob Türk. Der Begründer der Hallischen Händeltradition, księga pamiątkowa Türka, red. B. Grahmann, «Schriftenreihe des Händelhauses in Halle» IV, Wolfenbüttel 1938; W. Serauky Daniel Gottlob Türk, ein Meister im Zeitalter des ausklingenden Rokoko, w: Musikgeschichte der Stadt Halle II/2, «Beiträge zur Musikforschung» VIII, 1942, dodatek nutowy, 1943 (zawiera 6 części sonatowych, 4 drobne utwory fortepianowe, 3 pieśni, pieśń chóralną, fragment z kantaty Die Hirten bey der Krippe zu Bethlehem); B. Billeter Daniel Gottlob Türks Beitrag zur Kirchenmusik, „Musik und Gottesdienst” XVII, 1963; D.M. Raessler Türk, Touch and Slurring. Finding a Rationale, „Early Music” XVII, 1989; Daniel Gottlob Türk. Theoretiker, Komponist, Pädagoge und Musiker, księga kongresowa, red. K. Eberl, Halle 2002.
Prace:
Von den wichtigsten Pflichten eines Organisten. Ein Beytrag zur Verbesserung der musikalischen Liturgie, Halle 1787, zrewid. J.F. Naue, 2. wyd. 1838, wyd. faksymilowe z posłowiem B. Billetera, «Bibliotheca Organologica» V, Hilversum 1966, tłum. angielskie Lanham 2000
Clavierschule (zawiera 12 drobnych utworów), Lipsk i Halle 1789, poszerz. 2. wyd. 1802, wyd. faksymilowe Kassel 1997, tłum. angielskie Lincoln 1982
Kurze Anweisung zum Generalbassspielen, Halle i Lipsk 1791, wyd. poszerz. pt. Anweisung zum Generalbassspielen, 2. wyd. 1800, poszerz. J.F. Naue, 5. wyd. 1841, wyd. faksymilowe Laaber 2005
Beleuchtung einer Recension des Buches. Kurze Anweisung zum Generalbassspielen, Halle 1792
Kurze Anweisung zum Klavierspielen. Ein Auszug aus der grossem Clavierschule, Halle i Lipsk 1792, poszerz. 2. wyd. 1805
Kleines Lehrbuch für Anfänger im Clavierspielen (zawiera 16 łatwych utworów), Lipsk i Halle 1802, poszerz. 2. wyd. 1806
Anleitung zu Temperaturberechnungen, Halle 1808, wyd. faksymilowe Halle 1999
Kompozycje:
ok. 50 sonat na klawikord lub fortepian
ok. 130 drobnych utworów na klawikord lub fortepian
30 utworów na na klawikord lub fortepian na 4 ręce, wyd. Lipsk, Halle 1776–1808
Sinfonia na klawesyn na 4 ręce i utwory organowe zachowane w rękopisach
ok. 20 pieśni, wyd. Lipsk, Halle 1780–92
Der Sieg der Maurerey, kantata, wyciąg fortepianowy Lipsk i Halle 1780
Die Hirten bey der Krippe zu Bethlehem, kantata, wyciąg fortepianowy Lipsk i Halle 1782, 2. wyd. 1798
chorały na 1 głos i basso continuo zachowane w rękopisach
2 kantaty zachowane w rękopisach
Edycje:
utwory na fortepian na 4 ręce, 2 zeszyty, oraz utwory fortepianowe dla początkujących, wyd. E. Doflein, Moguncja 1933, 1940
30 utworów na fortepian na 4 ręce, 60 utworów fortepianowych dla początkujących oraz 60 utworów fortepianowych, wyd. W. Serauky, Halle 1948, 1948 oraz Lipsk 1954 (zob. także literatura)
Rondino i Dziecięcy kadryl, w: Z dawnych wieków, na fortepian, wyd. Z. Śliwiński, Kraków 1960 i 1999
utwory fortepianowe dla początkujących, wyd. C. Auerbach, Kassel 1970
Kinderjahre, utwory fortepianowe dla początkujących, wyd. J. Sarmai i Z. Hera, Budapeszt 1988