Torelli, Giuseppe

Torelli Giuseppe, Gioseffo, *22 IV 1658 Werona, †8 II 1709 Bolonia, włoski kompozytor i skrzypek. Muzyki uczył go w rodzinnym mieście prawdopodobnie G. Massaroti. 15 V 1676 Torelli grał na skrzypcach podczas nieszporów w kościele S. Stefano w Weronie; w latach 1683–84 był skrzypkiem w tamtejszej katedrze. W 1684 przeniósł się do Bolonii, gdzie przypuszczalnie brał lekcje gry na skrzypcach u L. Brugnolego lub B.G. Laurentiego oraz kompozycji u G.A. Pertiego. 27 VI 1684 został tam przyjęty do Accademia Filarmonica jako skrzypek, a w 1686 także jako kompozytor; ponadto w latach 1684–86 grał jako najemny skrzypek podczas uroczystych obchodów świąt patronalnych w bazylice S. Petronio w Bolonii i Accademia della Morte w Ferrarze. Od 28 IX 1686 był członkiem kapeli S. Petronio (grał na wioli tenorowej), często zaniedbywał te obowiązki na rzecz gry na skrzypcach podczas okazjonalnych koncertów w Modenie i Parmie. W latach 1686, 1692–98, 1700, 1702–04 i 1708 regularnie wykonywano jego wielkoobsadowe utwory (sinfonie i psalmy) z udziałem 80–100 muzyków podczas uroczystości ku czci św. Antoniego, patrona Accademia Filarmonica. Torelli jako jedyny w historii tej instytucji aż 11 razy prezentował wtedy swe utwory (prawdopodobnie concerti grossi). Latem 1696 wskutek rozwiązania kapeli przy S. Petronio przeniósł się na dwór margrabiego brandenburskiego Georga Friedricha do Ansbach, gdzie w latach 1698–1703 pełnił obowiązki maestro di concerto. W 1697 być może przebywał w Berlinie na dworze elektorki Charlotty Sofii; w 1697 lub 1698 był w Amsterdamie, od XII 1699 do V 1700 działał w Wiedniu, gdzie w okresie Wielkiego Postu wykonano w cesarskiej kaplicy jego oratorium L’Adamo scacciato dalparadiso terrestre. W 1701 powrócił na stałe do Bolonii, gdzie w reaktywowanej kapeli bazyliki S. Petronio działał jako skrzypek, a także kompozytor i pedagog. Do uczniów Torellego należeli: F. Manfredini, G.N. Laurenti, P. Bettinozzi oraz J.G. Pisendel.

Torelli był pierwszym w historii muzyki twórcą koncertów skrzypcowych oraz jednym z najwybitniejszych przedstawicieli muzyki orkiestrowej, rodzącej się pod koniec XVII w. Twórczość koncertowa Torellego w znaczący sposób wpłynęła na rozwój tego gatunku, jej bezpośrednie oddziaływanie zauważyć można nie tylko w muzyce jego uczniów, lecz także J.S. Bacha czy J.G. Walthera (np. w opracowaniu koncertów Torellego na organy i klawesyn). Spuścizna kompozytorska Torellego nie doczekała się dotąd monografii. Był wychowankiem szkoły bolońskiej, ale na jego styl wpłynął też kontakt z muzyką niemiecką. W twórczości Torellego można wyróżnić 3 nurty: a) muzyka instrumentalna kameralna (sonaty i suity a 1, 2, 3), b) orkiestrowa (koncerty, sinfonie, sonaty a 4, 5), c) muzyka wokalno-instrumentalna (oratorium, kantata, motet). Kameralne sonaty i suity powstały głównie w latach 80., począwszy od lat 90. Torelli skupił uwagę na muzyce orkiestrowej, twórczość wokalno-instrumentalną podejmował okazjonalnie. Sonaty wydane w op. 1 i 3, jak i zachowane w rękopisach, przeznaczone są na różne zestawy instrumentów strunowych (skrzypce solo i b.c., skrzypce, wiolonczela i b.c., 2 skrzypiec i b.c., 3 skrzypiec i b.c., 2 skrzypiec, wiola, wiolonczela i b.c.) i mają 3–6 części. Większość nawiązuje do czteroczęściowej formy da chiesa A. Corellego. Suity z op. 2 i 4 są trzyczęściowe, o różnym układzie tańców, czasem poprzedzonych introdukcją (op. 4).

Torelli uprawiał 3 typy koncertów: koncert solowy (na trąbkę z orkiestrą lub skrzypce z orkiestrą), concerto grosso (koncerty nr 1–6 z op. 8 na 2 skrzypiec z orkiestrą, zachowany w rękopisie koncert na 4 skrzypiec z orkiestrą) oraz koncert orkiestrowy (np. 6 koncertów z op. 5, koncerty nr 1–5, 7–9, 11 z op. 6). Na przykładzie utworów z op. 5, 6 i 8 oraz licznych rękopiśmiennych utworów orkiestrowych można prześledzić proces krystalizacji formy i stylu koncertów Torellego. W przedmowie do op. 5 (1692) po raz pierwszy w historii muzyki ukazała się wskazówka, zachęcająca do stosowania wielokrotnej obsa-y poszczególnych głosów (trzy- i czterokrotnej). W pierwszych koncertach skrzypcowych (nr 6, 10 i 12 z op. 6, 1698) Torelli wprowadził wyraźny podział na solo i tutti. Koncepcję formy koncertu rozwijał od krótkich 3–5-częściowych utworów, kształtowanych podobnie jak sonaty da chiesa (op. 5), przez dłuższe formy z powtarzanym mottem orkiestrowym (op. 6), po dojrzałe cykle 3-częściowe z formą ritornelową w skrajnych częściach szybkich i kontrastującą tonalnie środkową częścią wolną (op. 8). Pod względem wirtuozowsko kształtowanych epizodów solowych i concertino oraz żywych, nierzadko fugowanych ritorneli tutti kompozycje z op. 8 górują nad wieloma wczesnymi koncertami Vivaldiego i zapowiadają styl koncertów J.S. Bacha.

Literatura: F. Vatielli Arte e vita musicale a Bologna, Bolonia 1927, 2. wyd. 1969; F. Giegling G. Torelli. Ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte des italienischen Konzerts (zawiera katalog tematyczny utworów Torellego), Kassel 1949; J. Berger Notes on Some 17th-Century Compositions for Trumpets and Strings in Bologna, „The Music Quarterly” XXXVII, 1951; W. Apel Die italienische Violinmusik im 17. Jahrhundert, Wiesbaden 1983, wyd. angielskie poszerzone pt. Italian Violin Music in the 17th Century, wyd. Th. Binkley, Bloomington (Indiana) 1990; P. Allsop The Italian Trio Sonata from its Origins until Corelli, Oksford 1992; S. McVeigh, J. Hirshberg The Italian Solo Concerto 1700–1760. Rhetorical Strategies and Style History, Woodbridge 2004.