Szałowski, Antoni

Szałowski Antoni, *21 IV 1907 Warszawa, †21 III 1973 Paryż, polski kompozytor. Rozpoczął naukę gry na skrzypcach (1912) pod kierunkiem ojca. W latach 1919–30 studiował w Konserwatorium Warszawskim u P. Lewieckiego (fortepian), następnie u K. Sikorskiego (kompozycja, dyplom z wyróżnieniem). W latach 1931–36 kontynuował studia kompozytorskie w Paryżu u N. Boulanger. Od 1931 był członkiem Stowarzyszenia Młodych Muzyków Polaków (SMMP) w Paryżu, od 1933 jego skarbnikiem, od 1936 wiceprezesem. W czasie paryskich studiów pisał głównie utwory kameralne. Ostatnim utworem napisanym u N. Boulanger i zarazem wybitnym osiągnięciem artystycznym była Uwertura, która wkrótce znalazła się w repertuarze wielu orkiestr, stając się najpopularniejszym utworem polskim za granicą. Dokonania Szałowskiego odbiły się szerokim echem w polskim środowisku muzycznym. Jego przyjazd do ojczyzny w 1938 zaowocował licznymi koncertami. Pod koniec 1938 Szałowski objął funkcję prezesa SMMP. Po wybuchu II wojny światowej zgłosił się jako ochotnik do Armii Polskiej we Francji, lecz na skutek zawieszenia broni w 1940 nie został zmobilizowany. Wkrótce przeniósł się na południe Francji. Pod koniec 1945 wrócił do Paryża. Po reaktywowaniu SMMP pełnił ponownie funkcję prezesa, niemal do rozwiązania Stowarzyszenia w 1950. W pierwszych latach powojennych utwory Szałowskiego były prezentowane na wielu koncertach oraz międzynarodowych festiwalach muzyki współczesnej (Amsterdam 1948 – Sonatina na obój i fortepian, Frankfurt n. Menem 1951 — wersja koncertowa baletu Zaczarowana oberża). Po 1949, kiedy kulturę polską sparaliżował proces stalinizacji, twórczość emigracyjna została objęta cenzurą, a Symfonia (wyk. w 1950) była ostatnim utworem Szałowskiego zaprezentowanym w kraju. W 1952 usunięto Szałowskiego z ZKP. Zmiany polityczne w Polsce w 1956 przyniosły powrót utworów kompozytora na estrady koncertowe: na I Warszawskiej Jesieni (1956) wykonano Uwerturę, zaś w 1959 w ramach III edycji festiwalu – Trio na instrumenty dęte (z 1936). Podczas Kongresu Kultury Polskiej w Paryżu w 1956 został wykonany jego Koncert skrzypcowy. W 1962 w Operze Warszawskiej odbyła się prapremiera Zaczarowanej oberży, jednak ze zmienionym bez wiedzy kompozytora librettem. W 1959 Szałowski zawarł związek małżeński z Teresą Bończa-Uzdowską, absolwentką wydziału historii i archeologii UW. W 1960 skomponował utwory związane tematycznie ze sztuką i literaturą średniowiecza (Wskrzeszenie Łazarza, Kantata). W 1966 przeniósł się do Franconville pod Paryżem, gdzie stworzył m.in. Sześć szkiców na orkiestrę kameralną (prawykonanie 1976 na XVI Poznańskiej Wiośnie Muzycznej). Większość powojennych utworów Szałowskiego powstało na zamówienie radia francuskiego, z którym nawiązał stałą współpracę. Mimo licznych zamówień oraz zainteresowania największych firm wydawniczych Szałowski działał w bardzo trudnej sytuacji materialnej i zawodowej, mając status emigranta. Stan ten uległ zmianie 1970, kiedy dzięki protekcji N. Boulanger przyznano mu francuskie obywatelstwo. W 1937 otrzymał złoty medal na Wystawie Światowej w Paryżu za Uwerturę, w 1944 i 1946 stypendia fundacji im. L. Boulanger w Bostonie, w 1955 nagrodę muzyczną Polskich Oddziałów Wartowniczych przy Armii Amerykańskiej w Europie, w 1960 I nagrodę Radia i Telewizji Francuskiej (RTF) za balet radiowy La femme têtue, w 1972 nagrodę fundacji im. A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku.

Twórczość Szałowskiego, charakteryzująca się szczególną spoistością stylistyczną, należy do neoklasycyzmu wywiedzionego ze szkoły N. Boulanger. W pierwszych próbach kompozytorskich z okresu studiów w Warszawie Szałowski pozostawał pod wpływem muzyki K. Szymanowskiego, zwłaszcza jego kompozycji ujmujących impresjonistycznym bogactwem barw dźwiękowych, a w języku harmonicznym, choć bliskim tradycji i naśladującym łagodniejsze w brzmieniu harmonie Debussy’ego czy Ravela, Szałowski dążył do śmielszych, wzorowanych na utworach Szymanowskiego, bardziej wyrafinowanych współbrzmień, naznaczonych chromatyką i politonalnością (Preludium na skrzypce i fortepian). W czasie paryskich studiów u N. Boulanger Szałowski skoncentrował uwagę na utworach kameralnych; przeszedł swoistą metamorfozę, od niespójnej stylistycznie Sonaty na fortepian do II Kwartetu smyczkowego, przynależącego już wyraźnie do nurtu neoklasycznego. Odzwierciedleniem zasad neoklasycznego stylu stała się Uwertura. Jej logiczna konstrukcja, zrodzona z fascynacji ruchem oraz barwą, przy jednoczesnym wyczuleniu na walory melodyki i brzmienia, przemyślana jest w najdrobniejszych szczegółach. Związek z tradycją podkreślony został przyjęciem klasycznej formy allegra sonatowego. Wewnętrzna dialektyka spełniła się w ciągłym budowaniu i niwelowaniu napięcia, różnicowaniu ruchu, barwy, brzmienia i dynamiki. Utwory kameralne skomponowane w następnych latach potwierdziły przyjętą przez kompozytora stylistyczną wykładnię szkoły N. Boulanger, objawiającą się w motoryce rytmicznej, uproszczeniu melodyki i harmoniki, przejrzystości fakturalnej, błyskotliwej instrumentacji, jasności konstrukcyjnej i symetrii rozmiarowej. Idiom ten cechuje także jego późniejszą twórczość. Szałowski sięgał do różnorodnych gatunków muzycznych, preferując klasyczne i barokowe wzorce form instrumentalnych. Główne miejsce w jego twórczości zajęły wówczas utwory orkiestrowe. Dowodzą one mistrzowskiego opanowania techniki orkiestracji. Indywidualną ich cechą jest eufoniczność brzmienia, artykulacja staccato, operowanie zmiennym wolumenem i powierzanie partii solowych instrumentom dętym drewnianym. Najbardziej rozbudowanym aparatem orkiestrowym posłużył się Szałowski w jednoaktowym balecie Zaczarowana oberża. Prostą treść, osnutą na wątku kultu wina i radości życia, trafnie oddaje żywa i barwna muzyka ilustracyjna. Charakterystyczny dla neoklasycyzmu obiektywizm realizuje Szałowski w Koncercie skrzypcowym, reprezentującym typ koncertu wirtuozowskiego o konwencjonalnej 3-częściowej budowie. Koncert wyróżnia się przejrzystością planu konstrukcyjnego, zwięzłością narracji i wyrazistością głównych myśli tematycznych. Duże znaczenie formotwórcze ma czynnik rytmiczny; motoryczne przebiegi i wielokrotnie powtarzane formuły nadają ruchowi wartość dynamiczną.

Przyjmując postawę racjonalną, Szałowski nie zrezygnował z emocji. Jego logicznie skonstruowane kompozycje są zarazem lekkie, pogodne i naznaczone humorem, pełne spokoju i liryzmu; stąd w odniesieniu do jego twórczości stosuje się pojęcie sérénité, rozumiane jako kategoria wyrazowa, oddająca pogodę ducha, oznaczająca harmonię i równowagę. Aura sérénité osiągana jest przez odpowiedni kształt meliki i metrorytmiki (melodie diatoniczne uproszczone rytmicznie, przebiegi motoryczne, linie kantylenowe, układy o zmiennej akcentacji i kierunku ruchu), plan harmoniczny (centralizacja foniczna, formuły kadencyjne), fakturę (kameralizacja, technika koncertująca, figury ostinatowe, eufoniczność brzmienia) oraz sposób traktowania formy (symetria rozmiarowa, model repryzowy, statyczny typ kształtowania formy). Ideę sérénité wyniósł Szałowski także ze szkoły N. Boulanger, która kładła nacisk na zespolenie elementu subiektywnego z obiektywnym oraz połączenie emocji i intuicji z wiedzą, porządkiem i dyscypliną.

Literatura: K. Regamey Rozmowa z Antonim Szałowskim, „Muzyka” 1938 nr 2; T. Kaczyński Ostatnia rozmowa z Antonim Szałowskim, „Ruch Muzyczny” 1973 nr 10; W. Bogdany Spuścizna rękopiśmienna Antoniego Szałowskiego. Opis źródeł, „Muzyka” 1977 nr 1 [zbiór rkp. w BN w Warszawie]; M. Gliński Współcześni kompozytorzy polscy. Antoni Szałowski, „Muzyka” 1938 nr 1–2; R. Haubenstock III Kwartet Szałowskiego, „Ruch Muzyczny” 1948 nr 19; W. Malinowski Technika orkiestrowa a forma w Uwerturze Szałowskiego, „Muzyka” 1958 nr 1/2; Z. Mycielski Antoni Szałowski, „Ruch Muzyczny” 1973 nr 10; B. Maciejewski Antoni Szałowski, w: Twelve Polish Composers, Londyn 1976; E. Szczurko Problem formy w Uwerturze Antoniego Szałowskiego w kontekście założeń neoklasycznych, Forma sonatowa w wybranych utworach Antoniego Szałowskiego oraz Właściwości tonalno-harmoniczne utworów solowych Antoniego Szałowskiego, «Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej w Bydgoszczy» nr 10, 1998, nr 12, 1999 oraz nr 13, 2000; E. Szczurko Sérénité w twórczości Antoniego Szałowskiego oraz Problem organizacji czasu i ruchu w muzyce Antoniego Szałowskiego, w: Język –system – styl – forma w muzyce, red. B. Mielcarek-Krzyżanowska, V. Przech, Bydgoszcz 2003; E. Szczurko, Twórczość Antoniego Szałowskiego a norma szkoły kompozytorskiej Nadii Boulanger, w: Dzieło muzyczne, jego estetyka, struktura i recepcja, red. A. Nowak, Bydgoszcz 2005; E. Szczurko, Symbolika baletu „Zaczarowana oberża” Antoniego Szałowskiego, w: Karol Szymanowski w perspektywie kultury muzycznej przeszłości i współczesności, red. Z. Skowron, Kraków-Warszawa 2007; E. Szczurko, „Wskrzeszenie Łazarza. Hommage à Giotto” Antoniego Szałowskiego. Obraz symfoniczny wobec obrazu malarskiego, w: Dzieło muzyczne jako fenomen dźwiękowy, red. A. Nowak, Bydgoszcz 2007; E. Szczurko, Pieśni bawarskiego rękopisu „Carmina Burana” w kantatach Carla Orffa i Antoniego Szałowskiego, w: Dzieło muzyczne i jego rezonans, red. A. Nowak, Bydgoszcz 2008; E. Szczurko, Twórczość Antoniego Szałowskiego w kontekście muzyki XX wieku, Bydgoszcz 2008; E. Szczurko, The Raising of Lazarus by Antoni Szałowski. Hommage à Giotto – Symphonic Image in the Face of Pictorial Image, w: Dni Tadeáša Salvu, Banská Bystrica 2010; E. Szczurko, Antoni Szałowski – the Essence of His Creativity, „Musicology Today”, Émigré Composers, t. 8, red. S. Żerańska-Kominek, Warsaw 2011; E. Szczurko, Symbolic Media in the Ballet „The Enchanted INN“ by Antoni Szałowski, w: Dzieło muzyczne jako znak, red. A. Nowak, Bydgoszcz 2012; E. Szczurko, Antoni Szałowski. Person and Work (Ars Musica. Interdisziplinäre Studien, Vol. 4), Frankfurt am Main 2013; K. Gołaszewska, Nurt neoklasyczny w twórczości fletowej kompozytorów polskich na przykładzie wybranych utworów Aleksandra Tansmana, Antoniego Szałowskiego, Tadeusza Szeligowskiego i Wojciecha Kilara, Lublin 2013; E. Szczurko, Twórczość Antoniego Szałowskiego w polskim piśmiennictwie muzycznym, w: Twórcy – źródła – archiwa, w serii: Muzyka polska za granicą, t. 1, red. B. Bolesławska-Lewandowska, J. Guzy-Pasiak, Warszawa 2017; E. Szczurko, Działalność kompozytorska i organizacyjna Antoniego Szałowskiego w Paryżu w latach 1931–1939, w: Muzyka polska za granicą. Między Warszawą a Paryżem (1918–1939), t. 2, red. B. Bolesławska-Lewandowska, J. Guzy-Pasiak, Warszawa 2019; B. Bolesławska-Lewandowska, Przemilczana twórczość [Z. Mycielski, R. Palester, K. Régamey, A. Szałowski], „Ruch Muzyczny” 2017 nr 4, s. 8–15.