Szalonek Witold, *2 III 1927 Czechowice-Dziedzice, †12 X 2001 Berlin, polski kompozytor, teoretyk muzyki i pedagog. W 1949 ukończył PLM w Katowicach (fortepian u W. Chmielowskiej), następnie studiował w PWSM (obecnie Akademia Muzyczna) w Katowicach w klasie fortepianu W. Chmielowskiej. W 1951 uczył się kompozycji u B. Woytowicza (dyplom z odznaczeniem w 1956). Studia kompozytorskie uzupełniał w latach 1962–63 w Paryżu u N. Boulanger. Następnie został asystentem w macierzystej uczelni, w 1967 uzyskał nominację na docenta. Od 1970 do 1974 kierował Katedrą Teorii Muzyki i Kompozycji, a do 1981 prowadził klasę kompozycji W latach 1970–71 był stypendystą Deutscher Akademischer Austauschdienst w Berlinie Zachodnim. Mianowany w 1972 rektorem katowickiej PWSM, wskutek konfliktu z władzami zrezygnował z powierzonej mu funkcji. W 1973 został profesorem w Hochschule der Künste w Berlinie Zachodnim, gdzie objął klasę kompozycji i teorii muzyki po B. Blacherze. Od 1972 prowadził seminaria i wykłady w kraju i za granicą (Dania, Niemcy, Finlandia, Słowacja). W latach 1969–75 był przewodniczącym oddziału ZKP w Katowicach, współtworząc m.in. zapoczątkowaną w 1973 Śląską Trybunę Kompozytorów. Na przełomie lat 80. i 90. był szefem artystycznym festiwalu Rainbow Music w Katowicach, prezentującego muzykę bez względu na jej rodzaj czy styl (jazz, happeningi, muzyka latynoamerykańska, działania audiowizualne, twórczość św. Hildegardy z Bingen). Wcześniejsze zainteresowania i inspiracje kulturą Orientu, muzyką aborygenów australijskich i instrumentem didjeridu zrodziły myśl o festiwalu sztuk Ars Cameralis Silesiae Superioris, gdzie był szefem artystycznym działań muzycznych, a „Mistyczno-muzyczne wieczory Witolda Szalonka” stały się tradycją Górnośląskiego Festiwalu Kameralistyki. Odznaczenia i nagrody: w 1952 III nagroda na konkursie kompozytorskim z okazji Światowego Festiwalu Młodzieży w Warszawie, w 1964 II nagroda za utwór na chór a cappella Katowicka ballada na Ogólnopolskim Konkursie Kompozytorskim w Katowicach, w 1964 Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, w 1964 i 1970 nagroda muzyczna Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, w 1965 Srebrna Odznaka Zasłużonemu dla Rozwoju Województwa Katowickiego, w 1966 i 1968 II i III nagroda na Konkursie im. A. Malawskiego w Krakowie, w 1967 nagroda artystyczna III stopnia MKiS, w 1973 nagroda MKiS za twórczość i działalność pedagogiczną, w 1990 tytuł doktora h.c. uniwersytetu w Münster, w 1994 nagroda ZKP za całokształt twórczości, w 1999 Kulturpreis Schlesien, przyznana przez rząd Dolnej Saksonii.
Szalonek zadebiutował w 1954 Toccatą na smyczki (1953) na koncercie w Filharmonii Śląskiej w Katowicach z okazji 25-lecia PWSM. W 1959 międzynarodowe jury wybrało Suitę kurpiowską (1955) na festiwal MTMW w Rzymie. Od tego czasu utwory Szalonka wykonywano na festiwalowym forum w Kopenhadze, Sztokholmie i Hamburgu, od 1969 na Warszawskiej Jesieni (Wyznania). Wczesna twórczość Szalonka uważana była za manifest nowoczesności i kojarzona automatycznie z sonoryzmem, a nazwisko jednoznacznie utożsamiane z odkrywcą dźwięków kombinowanych, równolegle i niezależnie od działalności B. Bartolozziego. W Quattro monologhi na obój solo (1966) twórczo wykorzystał odkryte przy współpracy z muzykami WOSPR (S. Michalikiem, P. Bronkowskim, E. Manderą i A. Janickim) tzw. „dźwięki kombinowane”, czyli możliwe do wykonywania na instrumentach dętych drewnianych dwu-, trzy-, a nawet czterodźwięki, uzyskując je przez zastosowanie specjalnego zadęcia i nietypowy układ klapek.
Charakterystyczne dla Szalonka precyzja i dyscyplina formy, poddanie się konstruktywizmowi, technice polifonicznej i dodekafonii zauważalne są już we wczesnych kompozycjach: Pastorale na obój i fortepian (1951) czy Trio na flet, obój i fagot (1952). Kompozytor odwoływał się do tradycji poprzez stosowanie polifonicznych rozwiązań, w których pojawiają się już zapowiedzi późniejszych dokonań na polu sonorystyki (efekty wokalne – szept, świst, mowa, krzyk, a w utworach instrumentalnych – pocieranie czy uderzanie dłonią o powierzchnię instrumentu). Skala całotonowa i odchodzenie od systemu tonalnego widoczne jest zarówno w utworach wokalnych – takich jak np. Dzwon (1953) z efektem przestrzennym, uzyskanym przez zastosowanie dwóch chórów – jak i w kompozycjach instrumentalnych: Toccata polifoniczna (1953), Suita polifoniczna (1955) czy Satyra symfoniczna (1956). W Suicie kurpiowskiej (1955) pojawia się stylizacja melodyki ludowej, a w Satyrze symfonicznej fragmenty cytowanych pieśni ludowych. Echa muzycznego żartu pobrzmiewają w kompozycjach z lat późniejszych: w aleatorycznym utworze Dialogi na 4 ręce i 4 nogi (1988) z podtytułem „z przykazaniami lub bez”, w którym kompozytor, sugerując wykonawcom możliwość dowolnej interpretacji partytury, jednocześnie pozwala budować własny teatr instrumentalny, a także w kompozycji na kwartet saksofonowy Gerard Hoffnungs Six Unpublished Drawings (1994), stymulowanej pełnymi humoru rysunkami G. Hoffnunga, karykaturującymi świat muzyki „klasycznej”.
Szalonek wprowadził też akcje aleatoryczne, np. swobodną kolejność wykonywania poszczególnych fragmentów kompozycji („poliwersyjność”) w Quattro monologhi, gdzie graficzna partytura części ostatniej tworzy niedookreśloną, wieloznaczną kompozycję. Poszukiwanie nowych sposobów gry na różnych instrumentach doprowadziło do wykreowania kolejnych utworów. Wywodzące się z koncepcji sonorystycznych Concertino na flet (1962), Les Sons (1965) z użyciem dźwięków nieklasycznych, zainspirowane ideą narodzin dźwięku, kantata Ziemio miła… (1969), Mutazioni (1966), fortepianowa Mutanza (1968) czy powstałe w tym samym roku Improvisations sonoristiques, wraz z napisaną rok później sztandarową kompozycją 1 + 1 + 1 + 1, ukazują oryginalny język sonorystyczny Szalonka. Aleatoryzm w jego muzyce podlegał ścisłej kontroli i współpracy z wykonawcą, którego Szalonek zwykł nazywać interpretatorem i współtwórcą, nie zaś jedynie odtwórcą utworu. Szalonek wypracował własny system notacyjny, przede wszystkim w grupie instrumentów dętych drewnianych, a także w instrumentach szarpanych, klawiszowych i smyczkowych. Wprowadził wiele znaków uwzględniających dźwięki preparowane i tony kombinowane. Skodyfikował tę materię w utworach z lat 70., których wyraziste partytury tworzą: Szkice na harfę (1972), Musica concertante (1977).
Lata 80. i 90. przyniosły w twórczości Szalonka zainteresowanie pozamuzycznymi treściami i odczytywane są przez krytykę jako powrót do tradycyjnych wartości: inspiracji folklorem, ludowością, nawiązania do tradycji polskiej (Chopin, Szymanowski) i europejskiej (Bach). Mała symfonia B-A-C-H (1979-81) może być wykonywana w obsadzie symfonicznej, kameralnej lub przez niewielki zespół solistów; jest to jeden z najważniejszych utworów Szalonka, złożony z dwóch kontrastujących części: Appassionato, zawierającego wirtuoz, partię fort, i Largo, opartego na kanonie. Te dwa fragmenty, noszące tytuły-określenia Dudnienia i Szmery, wskazują na wierność kompozytora sonorystyce, w kulminacji pojawia się temat chorału Christ ist erstanden. Wyrazem hołdu złożonego swemu nauczycielowi jest Toccata e corale Bolesław Woytowicz in memoriam (1989), skomponowana również w 2 wersjach wykonawczych (organy, fortepian). Wśród kompozycji wokalnych wyróżniają się: utrzymana w uroczysto-modlitewnym tonie Litania Loretańska do Najświętszej Marii Panny (1996), przywołujące echo śląskiego folkloru 3 Hymni (1995), skomponowane do fragmentów psalmów Miserere (1997), z elementami dawnych technik polifonicznych (kontrapunktyczne dialogi) i zastosowaniem dodekafonii selektywnej, gdzie współdziałanie melodyki, harmonii i polifonii z niezwykle zagęszczonym brzmieniem daje w efekcie kompozycję awangardową. W Dyptyku (1993) na dwa kilkunastoosobowe zespoły wokalne kompozytor dąży do rozciągnięcia w przestrzeni dźwięków realizowanych solo przez poszczególnych członków zespołu.
W tryptyku ballad Głowa Meduzy (1992), Meduzy sen o Pegazie (1997), Posejdon i Meduza (2001), inspirowanych mitologią grecką, Szalonek wykorzystał zarówno efekty brzmieniowe instrumentów, jak i możliwości ludzkiego głosu. Dwie wersje Dyptyku (na głosy chóralne i kwartet saksofonowy), bazujące na cechach ludycznych saksofonu Gerard Hoffnungs Six Unpublished Drawings, niedokończone, pełne barwowo-fakturalnych pomysłów Preludia na fortepian (1991–96, 2000) oraz wokalne, niezwykle trudne, solistycznie pomyślane 12-głosowe Miserere, Gloria (2000) i Symfonia rytuałów na kwartet smyczkowy (1996) zamykają ostatni etap twórczości.
Literatura: L.M. Moll Witold Szalonek. Katalog tematyczny dzieł. Teksty o muzyce, Katowice 2002; Muzyka jest porozumieniem. Z prof. Witoldem Szalonkiem rozmawia R. Gabryś, w: Górnośląski Almanach Muzyczny, red. W. Janota, Katowice 1988; Polskiej muzyki współczesnej persona non grata. Witold Szalonek mówi o sobie, wywiad J. Skarbowskiego z W. Szalonkiem, „Ruch Muzyczny” 1997 nr 5; J. Iwaszkiewicz Listy o muzyce. Hebrajszczyzna i inni, „Kultura” 1959 nr 14; L. Markiewicz Witold Szalonek w Darmstadcie i „ Wyznaniach ” oraz „Les Sons” Witolda Szalonka, „Ruch Muzyczny” 1960 nr 2 oraz 1965 nr 17; M. Kondracki Witold Szalonek. „1+1+1+1” per 1–4 strumenti ad arco, „Ruch Muzyczny” 1970 nr 14; K. Bula „Tobie ziemio miła… ”, „Dziennik Zachodni” 1977 nr 95; B. Gieburowska 25 lat twórczości Witolda Szalonka, „Ruch Muzyczny” 1978 nr 1; D. Gojowy Drugie średniowiecze. Laudatio na cześć Witlda Szalonka oraz B. Sonntag Przyczynek do twórczości kompozytorskiej Witolda Szalonka, „Opcje” 1994 nr 2; M. Dziadek Sztuka dźwięków – kształtem miłości, „Śląsk” 1997 nr 4; C. Humphries Perspektywy rozwoju badań nad muzyką na przykładzie twórczości Witolda Szalonka oraz Tezy Witolda Szalonka o formotwórczych siłach sonorystyki, „Dysonanse” 1998 nr 1 oraz 1999 nr 5/6; C. Humphries Witold Szalonek – choreograf dźwięku, „Opcje” 1998 nr 2; B. Oleś Słowem i dźwiękiem, „Opcje” 1999 nr 5/6; M. Dziadek Nowa muzyka organowa w interpretacji R. Heinemanna, „Dysonanse” 1999 nr 5/6; M. Dziadek „Preludia” Witolda Szalonka, «Muzyka Fortepianowa» XII, w: «Prace Specjalne Akademii Muzycznej w Gdańsku» nr 59, 2001; M. Dziadek Witold Szalonek. Perypetie z sonoryzmem, „Opcje” 2001 nr 5; H. Waniek O Witoldzie Szalonku, „Arkadia” 2003 nr 13–14; H. Waniek Kompozytor tęczy, „Śląsk” 2003 nr 9; M. Dziadek Twórczość Witolda Szalonka na tle dziejów muzyki polskiej II połowy XX wieku, w: Środowisko. Kompozytor. Dzieło w muzyce polskiej XX wieku, red. T. Brodniewicz, H. Kostrzewska, J. Tatarska, Poznań 2003.
Kompozycje:
Instrumentalne:
Mazur na fortepian, 1946, wyk. Śląska Trybuna Kompozytorów, Katowice 1996
Wariacje na „Sabałowy temat” na fortepian, 1950, wyk. 1988
Pastorale na obój i fortepian, 1951, wyk. 1955, wyd. Kraków 1960, 4. wyd. 1992
Pastorale na obój i orkiestrę, 1951/65, nagranie archiwalne 1978, wyd. Nowy Jork 1974
Trio na flet, klarnet i fagot, 1952, wyk. 1957, wyd. Warszawa 1980
Toccata polyphonica per archi, 1953
Suita polifoniczna na orkiestrę smyczkową, 1953–55, cz. 1 Toccata, wyk. 1954, wyd. Nowy Jork 1974
Satyra symfoniczna na orkiestrę, 1956, wyk. 1958, wyd. Nowy Jork 1972
Sonata na wiolonczelę i fortepian, 1958, wyk. 1962, wyd. Kraków 1966, 3. wyd. 1988
Concertino na flet i orkiestrę kameralną, 1962, wyk. Warszawska Jesień 1963, wyd. Kraków 1965
Arabeski na skrzypce i fortepian, 1964, wyk. Śląska Trybuna Kompozytorów, Katowice 1995, wyd. Kraków 1968
Les Sons na zespół symfoniczny, 1965, wyk. Warsz. Jesień 1965, wyd. Kraków 1967
Mutazioni na orkiestrę kameralną, 1966, wyk. Festiwal MTMW, Hamburg 1969, wyd. Kraków 1969
Quattro monologhi na obój, 1966, wyk. 1968, wyd. Kraków 1968, 3. wyd. 1978
Proporzioni na flet, altówkę i harfę, 1967, wyk. Warszawska Jesień 1969, wyd. Kraków 1970, także 3 in. wersje: Proporzioni II na flet, wiolonczelę i fortepian, 1967/70, wyk. 1971, wyd. Nowy Jork 1971, Kraków 1972, Proporzioni III na skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 1977, wyk. 1987, Proporzioni IV na obój, wiolonczelę i fortepian lub harfę, 1995
Canzonetta na gitarę, 1968, wyk. 1973, wyd. Kraków 1969, 2. wyd. 1974
Improvisations sonoristiques na klarnet, puzon, wiolonczelę i fortepian, 1968, wyk. 1968, wyd. Kraków 1969,3. wyd. 1979
Mutanza na fortepian, 1968, wyk. 1969, wyd. Kraków 1970, 2. wyd. 1976, Londyn 1971
1+1+1+1 na 1–4 instrumenty smyczkowe, 1969, wyd. Kraków 1970/Londyn 1973, różne wersje: na skrzypce solo, wyk. 1969, na kwartet smyczkowy, wyk. Warszawska Jesień 1975, na skrzypce i wiolonczelę, wyk. 1979, na kontrabas i taśmę, wyk. 1992, na saksofon i perkusję, wyk. 1985
5 Kleine Stücke na flety proste lub inne instrumenty, 1969, wyd. Celle 1969
Aarhus Music na kwintet dęty, 1970, wyk. 1971, wyd. Nowy Jork 1971, Kraków 1972, 2. wyd. 1978
3 szkice na harfę, 1972, wyk. 1973, wyd. Nowy Jork 1972, Kraków 1978
Connections na zespół kameralny, 1972, wyk. 1972, wyd. Nowy Jork 1972, Kr. 1976
Musica concertante na kontrabas i orkiestrę, 1977, wyk. Warszawska Jesień 1977, wyd. Kraków 1981
Piernikiana na tubę, 1977, wyk. 1978, wyd. Kraków-Monachium 1980, 2. wyd. 1985, Monachium-Kraków 1984
D. P.’s Five Ghoulish Dreams na saksofon altowy, 1985, wyk. Warszawska Jesień 1986
Mała symfonia B-A-C-H, 1979–81, wyk. Poznańska Wiosna Muzyczna 1985, wyd. Kraków 1988
Inside? Outside? na klarnet basowy i kwartet smyczkowy, 1987, wyk. Festiwal „Time of Music”, Viitasaari (Finlandia)
1988
Dialogi na 4 ręce i 4 nogi na fortepian na 4 ręce, 1988, wyk. 1988
Toccata e corale Bolesław Woytowicz in memoriam na organy, 1988, wyk. 1990, wyd. Rangsdorf 1996, 2. wersja na fortepian, 1988, wyk. 1992
Elegia na śmierć Przyjaciela na klarnet i fortepian, 1989, wyk. 1989
Symfonia rytuałów na kwartet smyczkowy, 1991–96, cz. 2 wyk. 1997, całość wyk. Warszawska Jesień 2002
Głowa Meduzy na 1–3 flety proste lub flet in C, 1992, wyk. 1993, wersja na flet solo i taśmę, wyk. 1993, wersja na 3 flety proste, wyk. 1994, wyd. Celle 1996, wersja na 3 flety, wyk. 1994
Invocazioni na 2 gitary, 1992, wyk. 1993, wyd. Żory 1994
Dyptyk II na 16 saksofonów, 1994, wyk. 1997
Fanfary na flet, klarnet, skrzypce, altówkę, wiolonczelę i fortepian, 1994, wyk. 1994
Gerard Hoffnung’s Six Unpublished Drawings na 4 saksofony, 1994, wyk. 1994
Sygnały na 4 trąbki i 4 kotły, 1994, wyk. 1996
W stronę Małego Księcia na flet i gitarę, 1995, wyk. 1996
3 preludia na fortepian, 1996, wyk. 1997, wyd. Rangsdorf 1996
Suita zakopiańska na stroik obojowy, 1996, wyk. 1997, wyd. Kraków 1999
Chaconne-Fantaisie na skrzypce, 1997
Meduzy sen o Pegazie na flet i róg, 1997, wyk. Warszawska Jesień 1999
Pawana na śmierć i zmartwychwstanie pewnych iluzji na gitarę, 1997, wyd. Żory 2003
Bagattellae di Dahlem, II na flet i fortepian, 1998, prawyk. Lipsk 12 XII 1998, wyk. I. Bossler (flet), B. Kastner (fortepian), wyd. Kraków 2001 PWM
Oberek nr 1 na gitarę, 1998, wyk. 1999, wyd. Żory 1998
Oberek nr 2 na gitarę, 1998, wyd. Żory 1999
Oberek nr 3 na gitarę, 1998, wyk. 1999, wyd. Żory 2000
L’Hautbois mon amour na obój solo, 2 harfę, kotły i orkiestrę smyczkową, 1999, wyk. Warszawska Jesień 1999
Petite suite na organy, 2000
Preludia na fortepian, 2000, nr 4–8
Agnesissimo africanissimo na marimbę, 2001, wyk. 2001, wyd. Kraków 2003
Jubiläumsfanfaren für das Künstlerhaus Berliner… na fortepian, 2001
Posejdon i Meduza na 2 flety piccolo, flet altowy, flet basowy i krotale, 2001, wyk. Warszawska Jesień 2001
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
W Bytomiu miasteczku na chór mieszany a cappella, ok. 1950, wyd. „Śpiewak Śląski” XXVIII, 1989 nr 2
Dwie pieśni ludowe na głos i fortepian, 1953, wyk. 1997
Dzwon, ballada na 2 chóry chłopięcy lub mieszany, sł. F. Garcia Lorca, tłum. W. Słobodnik, 1953, wyk. Poznańska Wiosna
Muzyczna 1964, wyd. Kraków 1970
Kołysanka na sopran i fortepian, 1953/2001, wyk. Musica Silesiana Nova, Katowice 2001
Twarde ręce na chór mieszany i fortepian, sł. W. Broniewski, 1953, wyd. „Poradnik Muzyczny” 1964 nr 5
Nokturn na baryton, harfę i orkiestrę smyczkową, sł. L. Staff, 1953/79, wyk. Warszawska Jesień 1980
O Jasiowej Kasi na chór mieszany a cappella, sł. A. Baumgardten, 1953, wyd. w: Pieśni o Śląsku, Kraków 1967
Śląska ballada ludowa na sopran solo i chór mieszany, 1953, wyk. 1997
Suita kurpiowska na alt i 9 instrumentów, sł. ludowe, 1955, cz. 1–3 wyk. 1955, całość wyk. 1958, wyd. Kraków 1960
Wyznania, tryptyk na głos recytujący, chór mieszany i orkiestrę kameralną, sł. K. Iłłakowiczówna, 1959, cz. 1 i 3 wyk. Warszawska Jesień 1959, całość wyk. 1960, wyd. Celle 1960, Kraków 1975
Katowicka ballada na chór mieszany i sopran solo, sł. A. Baumgardten, 1964, wyk. 1968 oraz Opolskie, sł. A. Baumgardten, 1964, wyd. Katowice ok. 1965, Kraków 1967 w: Pieśni o Śląsku
Pozdrowienia na chór męski, sł. K. Przerwa-Tetmajer, 1964, wyd. Katowice 1969, Warszawa 1987
Ziemio miła…, kantata na głos i orkiestrę, sł. A. Gołubiew, 1969, wyk. 1970, wyd. Kraków-Londyn 1973
Dyptyk na 16-osobowy chór mieszany, sł. K.J. Węgrzyn, 1993: 1. Modlitwa, 2. Srebrne preludium, wyk. 1993
3 Hymni. Ad Honorem Sancti Joannis Nepomuceni Nominis 1995, wyk. 1995, wyd. Łagiewniki 1995
Litania Loretańska do Najświętszej Marii Panny na chór mieszany a cappella, 1996, wyk. 1997
Miserere na 12-osobowy chór mieszany, 1997, wyk. Śląskie Dni Muzyki Współczesnej, Katowice 1998
3 Liebeslieder na baryton i fortepian, sł. R. Singh, 1998, wyk. 1999, wyd. Berlin 1998
Gloria na 3 soprany i 3 alty, 2000, wyk. 2000
muzyka do sztuk teatralnych
Prace:
Claude Debussy 1862–1918. W setną rocznicę urodzin, «Biblioteka PWSM w Katowicach» nr 2, 1962
O nie wykorzystanych walorach sonorystycznych instrumentów dętych drewnianych, „Res Facta” 7, 1972
Budowa formalna i założenia materiałowe „Concertina” na flet i orkiestrę kameralną, «Zeszyty Naukowe PWSM w Katowicach» nr 11, red. K. Musioł, 1974
Über die Klangeigenschaften der Holzblasinstrumente, „Das Orchester” 1986 nr 7/8
Krajobraz dźwiękowy muzyki Chopina, „Opcje” 1993 nr 3
Czy „Warszawska Jesień ” jest potrzebna?, „Opcje”, nr specjalny Muzyka współczesna, wrzesień 1996
Diptychon II i Gerard Hoffnungs Six Unpublished Drawings, „Sax Info.” XII, 1996 nr 24
Sonorystyka i jej siły formotwórcze, „Dysonanse” 1999 nr 5/6
Przemówienie Witolda Szalonka po przyznaniu tytułu „Doctora honoris causa”, „Dysonanse” 1999 nr 2
Współczesny język muzyczny – wyrazicielem epoki, w: L.M. Moll Witold Szalonek. Katalog tematyczny dzieł. Teksty o muzyce, Katowice 2002