Szalonek, Witold

Szalonek Witold, *2 III 1927 Czechowice-Dziedzice, †12 X 2001 Berlin, polski kompozytor, teoretyk muzyki i pedagog. W 1949 ukończył PLM w Katowicach (fortepian u W. Chmielowskiej), następnie studiował w PWSM (obecnie Akademia Muzyczna) w Katowicach w klasie fortepianu W. Chmielowskiej. W 1951 uczył się kompozycji u B. Woytowicza (dyplom z odznaczeniem w 1956). Studia kompozytorskie uzupełniał w latach 1962–63 w Paryżu u N. Boulanger. Następnie został asystentem w macierzystej uczelni, w 1967 uzyskał nominację na docenta. Od 1970 do 1974 kierował Katedrą Teorii Muzyki i Kompozycji, a do 1981 prowadził klasę kompozycji W latach 1970–71 był stypendystą Deutscher Akademischer Austauschdienst w Berlinie Zachodnim. Mianowany w 1972 rektorem katowickiej PWSM, wskutek konfliktu z władzami zrezygnował z powierzonej mu funkcji. W 1973 został profesorem w Hochschule der Künste w Berlinie Zachodnim, gdzie objął klasę kompozycji i teorii muzyki po B. Blacherze. Od 1972 prowadził seminaria i wykłady w kraju i za granicą (Dania, Niemcy, Finlandia, Słowacja). W latach 1969–75 był przewodniczącym oddziału ZKP w Katowicach, współtworząc m.in. zapoczątkowaną w 1973 Śląską Trybunę Kompozytorów. Na przełomie lat 80. i 90. był szefem artystycznym festiwalu Rainbow Music w Katowicach, prezentującego muzykę bez względu na jej rodzaj czy styl (jazz, happeningi, muzyka latynoamerykańska, działania audiowizualne, twórczość św. Hildegardy z Bingen). Wcześniejsze zainteresowania i inspiracje kulturą Orientu, muzyką aborygenów australijskich i instrumentem didjeridu zrodziły myśl o festiwalu sztuk Ars Cameralis Silesiae Superioris, gdzie był szefem artystycznym działań muzycznych, a „Mistyczno-muzyczne wieczory Witolda Szalonka” stały się tradycją Górnośląskiego Festiwalu Kameralistyki. Odznaczenia i nagrody: w 1952 III nagroda na konkursie kompozytorskim z okazji Światowego Festiwalu Młodzieży w Warszawie, w 1964 II nagroda za utwór na chór a cappella Katowicka ballada na Ogólnopolskim Konkursie Kompozytorskim w Katowicach, w 1964 Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, w 1964 i 1970 nagroda muzyczna Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach, w 1965 Srebrna Odznaka Zasłużonemu dla Rozwoju Województwa Katowickiego, w 1966 i 1968 II i III nagroda na Konkursie im. A. Malawskiego w Krakowie, w 1967 nagroda artystyczna III stopnia MKiS, w 1973 nagroda MKiS za twórczość i działalność pedagogiczną, w 1990 tytuł doktora h.c. uniwersytetu w Münster, w 1994 nagroda ZKP za całokształt twórczości, w 1999 Kulturpreis Schlesien, przyznana przez rząd Dolnej Saksonii.

Szalonek zadebiutował w 1954 Toccatą na smyczki (1953) na koncercie w Filharmonii Śląskiej w Katowicach z okazji 25-lecia PWSM. W 1959 międzynarodowe jury wybrało Suitę kurpiowską (1955) na festiwal MTMW w Rzymie. Od tego czasu utwory Szalonka wykonywano na festiwalowym forum w Kopenhadze, Sztokholmie i Hamburgu, od 1969 na Warszawskiej Jesieni (Wyznania). Wczesna twórczość Szalonka uważana była za manifest nowoczesności i kojarzona automatycznie z sonoryzmem, a nazwisko jednoznacznie utożsamiane z odkrywcą dźwięków kombinowanych, równolegle i niezależnie od działalności B. Bartolozziego. W Quattro monologhi na obój solo (1966) twórczo wykorzystał odkryte przy współpracy z muzykami WOSPR (S. Michalikiem, P. Bronkowskim, E. Manderą i A. Janickim) tzw. „dźwięki kombinowane”, czyli możliwe do wykonywania na instrumentach dętych drewnianych dwu-, trzy-, a nawet czterodźwięki, uzyskując je przez zastosowanie specjalnego zadęcia i nietypowy układ klapek.

Charakterystyczne dla Szalonka precyzja i dyscyplina formy, poddanie się konstruktywizmowi, technice polifonicznej i dodekafonii zauważalne są już we wczesnych kompozycjach: Pastorale na obój i fortepian (1951) czy Trio na flet, obój i fagot (1952). Kompozytor odwoływał się do tradycji poprzez stosowanie polifonicznych rozwiązań, w których pojawiają się już zapowiedzi późniejszych dokonań na polu sonorystyki (efekty wokalne – szept, świst, mowa, krzyk, a w utworach instrumentalnych – pocieranie czy uderzanie dłonią o powierzchnię instrumentu). Skala całotonowa i odchodzenie od systemu tonalnego widoczne jest zarówno w utworach wokalnych – takich jak np. Dzwon (1953) z efektem przestrzennym, uzyskanym przez zastosowanie dwóch chórów – jak i w kompozycjach instrumentalnych: Toccata polifoniczna (1953), Suita polifoniczna (1955) czy Satyra symfoniczna (1956). W Suicie kurpiowskiej (1955) pojawia się stylizacja melodyki ludowej, a w Satyrze symfonicznej fragmenty cytowanych pieśni ludowych. Echa muzycznego żartu pobrzmiewają w kompozycjach z lat późniejszych: w aleatorycznym utworze Dialogi na 4 ręce i 4 nogi (1988) z podtytułem „z przykazaniami lub bez”, w którym kompozytor, sugerując wykonawcom możliwość dowolnej interpretacji partytury, jednocześnie pozwala budować własny teatr instrumentalny, a także w kompozycji na kwartet saksofonowy Gerard Hoffnungs Six Unpublished Drawings (1994), stymulowanej pełnymi humoru rysunkami G. Hoffnunga, karykaturującymi świat muzyki „klasycznej”.

Szalonek wprowadził też akcje aleatoryczne, np. swobodną kolejność wykonywania poszczególnych fragmentów kompozycji („poliwersyjność”) w Quattro monologhi, gdzie graficzna partytura części ostatniej tworzy niedookreśloną, wieloznaczną kompozycję. Poszukiwanie nowych sposobów gry na różnych instrumentach doprowadziło do wykreowania kolejnych utworów. Wywodzące się z koncepcji sonorystycznych Concertino na flet (1962), Les Sons (1965) z użyciem dźwięków nieklasycznych, zainspirowane ideą narodzin dźwięku, kantata Ziemio miła... (1969), Mutazioni (1966), fortepianowa Mutanza (1968) czy powstałe w tym samym roku Improvisations sonoristiques, wraz z napisaną rok później sztandarową kompozycją 1 + 1 + 1 + 1, ukazują oryginalny język sonorystyczny Szalonka. Aleatoryzm w jego muzyce podlegał ścisłej kontroli i współpracy z wykonawcą, którego Szalonek zwykł nazywać interpretatorem i współtwórcą, nie zaś jedynie odtwórcą utworu. Szalonek wypracował własny system notacyjny, przede wszystkim w grupie instrumentów dętych drewnianych, a także w instrumentach szarpanych, klawiszowych i smyczkowych. Wprowadził wiele znaków uwzględniających dźwięki preparowane i tony kombinowane. Skodyfikował tę materię w utworach z lat 70., których wyraziste partytury tworzą: Szkice na harfę (1972), Musica concertante (1977).

Lata 80. i 90. przyniosły w twórczości Szalonka zainteresowanie pozamuzycznymi treściami i odczytywane są przez krytykę jako powrót do tradycyjnych wartości: inspiracji folklorem, ludowością, nawiązania do tradycji polskiej (Chopin, Szymanowski) i europejskiej (Bach). Mała symfonia B-A-C-H (1979-81) może być wykonywana w obsadzie symfonicznej, kameralnej lub przez niewielki zespół solistów; jest to jeden z najważniejszych utworów Szalonka, złożony z dwóch kontrastujących części: Appassionato, zawierającego wirtuoz, partię fort, i Largo, opartego na kanonie. Te dwa fragmenty, noszące tytuły-określenia Dudnienia i Szmery, wskazują na wierność kompozytora sonorystyce, w kulminacji pojawia się temat chorału Christ ist erstanden. Wyrazem hołdu złożonego swemu nauczycielowi jest Toccata e corale Bolesław Woytowicz in memoriam (1989), skomponowana również w 2 wersjach wykonawczych (organy, fortepian). Wśród kompozycji wokalnych wyróżniają się: utrzymana w uroczysto-modlitewnym tonie Litania Loretańska do Najświętszej Marii Panny (1996), przywołujące echo śląskiego folkloru 3 Hymni (1995), skomponowane do fragmentów psalmów Miserere (1997), z elementami dawnych technik polifonicznych (kontrapunktyczne dialogi) i zastosowaniem dodekafonii selektywnej, gdzie współdziałanie melodyki, harmonii i polifonii z niezwykle zagęszczonym brzmieniem daje w efekcie kompozycję awangardową. W Dyptyku (1993) na dwa kilkunastoosobowe zespoły wokalne kompozytor dąży do rozciągnięcia w przestrzeni dźwięków realizowanych solo przez poszczególnych członków zespołu.

W tryptyku ballad Głowa Meduzy (1992), Meduzy sen o Pegazie (1997), Posejdon i Meduza (2001), inspirowanych mitologią grecką, Szalonek wykorzystał zarówno efekty brzmieniowe instrumentów, jak i możliwości ludzkiego głosu. Dwie wersje Dyptyku (na głosy chóralne i kwartet saksofonowy), bazujące na cechach ludycznych saksofonu Gerard Hoffnungs Six Unpublished Drawings, niedokończone, pełne barwowo-fakturalnych pomysłów Preludia na fortepian (1991–96, 2000) oraz wokalne, niezwykle trudne, solistycznie pomyślane 12-głosowe Miserere, Gloria (2000) i Symfonia rytuałów na kwartet smyczkowy (1996) zamykają ostatni etap twórczości.

Literatura: L.M. Moll Witold Szalonek. Katalog tematyczny dzieł. Teksty o muzyce, Katowice 2002; Muzyka jest porozumieniem. Z prof. Witoldem Szalonkiem rozmawia R. Gabryś, w: Górnośląski Almanach Muzyczny, red. W. Janota, Katowice 1988; Polskiej muzyki współczesnej persona non grata. Witold Szalonek mówi o sobie, wywiad J. Skarbowskiego z W. Szalonkiem, „Ruch Muzyczny” 1997 nr 5; J. Iwaszkiewicz Listy o muzyce. Hebrajszczyzna i inni, „Kultura” 1959 nr 14; L. Markiewicz Witold Szalonek w Darmstadcie i „ Wyznaniach ” oraz „Les Sons” Witolda Szalonka, „Ruch Muzyczny” 1960 nr 2 oraz 1965 nr 17; M. Kondracki Witold Szalonek. „1+1+1+1” per 1–4 strumenti ad arco, „Ruch Muzyczny” 1970 nr 14; K. Bula „Tobie ziemio miła... ”, „Dziennik Zachodni” 1977 nr 95; B. Gieburowska 25 lat twórczości Witolda Szalonka, „Ruch Muzyczny” 1978 nr 1; D. Gojowy Drugie średniowiecze. Laudatio na cześć Witlda Szalonka oraz B. Sonntag Przyczynek do twórczości kompozytorskiej Witolda Szalonka, „Opcje” 1994 nr 2; M. Dziadek Sztuka dźwięków – kształtem miłości, „Śląsk” 1997 nr 4; C. Humphries Perspektywy rozwoju badań nad muzyką na przykładzie twórczości Witolda Szalonka oraz Tezy Witolda Szalonka o formotwórczych siłach sonorystyki, „Dysonanse” 1998 nr 1 oraz 1999 nr 5/6; C. Humphries Witold Szalonek – choreograf dźwięku, „Opcje” 1998 nr 2; B. Oleś Słowem i dźwiękiem, „Opcje” 1999 nr 5/6; M. Dziadek Nowa muzyka organowa w interpretacji R. Heinemanna, „Dysonanse” 1999 nr 5/6; M. Dziadek „Preludia” Witolda Szalonka, «Muzyka Fortepianowa» XII, w: «Prace Specjalne Akademii Muzycznej w Gdańsku» nr 59, 2001; M. Dziadek Witold Szalonek. Perypetie z sonoryzmem, „Opcje” 2001 nr 5; H. Waniek O Witoldzie Szalonku, „Arkadia” 2003 nr 13–14; H. Waniek Kompozytor tęczy, „Śląsk” 2003 nr 9; M. Dziadek Twórczość Witolda Szalonka na tle dziejów muzyki polskiej II połowy XX wieku, w: Środowisko. Kompozytor. Dzieło w muzyce polskiej XX wieku, red. T. Brodniewicz, H. Kostrzewska, J. Tatarska, Poznań 2003.