Stein, Johann Andreas

Stein [sztajn], Johann Georg Andreas, *6 V 1728 Heidelsheim, †29 II 1792 Augsburg, niemiecki budowniczy instrumentów klawiszowych i muzyk. Kształcił się początkowo w warsztacie organmistrzowskim swego ojca, Johanna Georga (1697–1754), w latach 1748–49 w Strasburgu u J.A. Silbermanna, z którym współpracował przy budowie organów w Colmar i Strasburgu, oraz w latach 1749–50 u F.J. Spätha w Ratyzbonie. Po krótkim okresie podróży (Wiedeń, Norymberga, Erlangen) osiadł w Augsburgu, gdzie w 1751 założył pracownię organmistrzowską. Do 1766 zbudował kilka nowych instrumentów, m.in. organy (w latach 1755–57) wraz z bratem Johannem Heinrichem (1735–1767) dla Barfusserkirche w Augsburgu (1944 zniszczone), tamże w 1757 został zatrudniony jako organista. W 1758 odwiedził Paryż, gdzie przypuszczalnie zapoznał się z instrumentami J. Mariusa, oraz ponownie warsztat Silbermanna. Oprócz organów budował także cenione klawikordy (zachowane 2 egzemplarze: w Hadze i Budapeszcie, ten drugi należał do W.A. Mozarta) oraz klawesyny. Później zajął się produkcją fortepianów i eksperymentował z nowymi formami instrumentów podwójnych, podejmując dla rozreklamowania swej wytwórni liczne podróże (1758 i 1773 Paryż, 1762 Zurych, 1777 Wiedeń, 1789 Mannheim). Opublikował Beschreibung eines neuerfundenen Clavierinstrumentes, Melodica genannt, („Neue Bibliothek der schönen Wissenschaften und der freyen Künste” XXX, Lipsk 1772).

Największym osiągnięciem Johanna Andreasa Steina było udoskonalenie ok. 1770 „południowoniemieckiej” (naciskowej) mechaniki klawiszowej, polegające na wprowadzeniu pojedynczego wymyku, który umożliwiał młoteczkowi odsunięcie się po uderzeniu od struny mimo naciśniętego klawisza. Mechanika ta (Prellzügenmechanik), od początku XIX w. nazywana wiedeńską, dzięki swym walorom technicznym i brzmieniowym (lekkie, płytkie i łatwo modyfikowalne uderzenie, możliwość szybkiej repetycji, śpiewny, okrągły ton, niezakłócone wybrzmiewanie) szybko zyskała ogromną popularność i znalazła rzesze naśladowców; nieco ulepszona przez A. Waltera była preferowana przez pianistów do połowy XIX w. pomimo zwycięstwa mechaniki angielskiej. Mechanizmy wiedeńskie, znacznie tańsze i bardziej niezawodne, były stosowane aż do początku XX w. (w fortepianach firmy Bösendorfer, 1904). O zaletach fortepianu Steina z entuzjazmem wypowiadał się W.A. Mozart (w liście z 17 X 1777 z Augsburga), który na nim wielokrotnie grywał, także po 1781. L. van Beethoven zapoznał się w 1787 z instrumentami Steina i często z nich korzystał w latach późniejszych.

Johann Andreas Stein produkował ok. 20–25 instrumentów rocznie; w jego warsztacie kształciło się kilku znaczących później budowniczych instrumentów klawiszowych, m.in. T.F. Conrad, T.C. Haug, J.G. Schenk, J.D. Schiedemayer i F.J. Wirth. Według E.L. Gerbera (Neues historisch-biographisches Lexicon der Tonkünstler, t. 4, Lipsk 1814) zbudował łącznie ponad 700 instrumentów dla nabywców z całej Europy. Do dziś zachowało się jedynie 13 sygnowanych fortepianów skrzydłowych Steina i kilkanaście mu przypisywanych, wszystkie z lat 1782–94 (m.in. w Augsburgu, Bad Krozingen, Bazylei, Brukseli, Lipsku, Monachium, Norymberdze, Stuttgarcie, Trondheim, Wiedniu), co stanowi zaledwie ok. 3% całej jego produkcji. Niezwykle oryginalnym wynalazkiem Steina był podwójny prostokątny instrument (vis-à-vis), złożony z klawesynu i fortepianu, które były zetknięte skrzydłami; klawiatury znajdujące się na obu jego końcach (w klawesynie 2 lub 3) pozwalały muzykom grać twarzą w twarz, a przebiegające pod spodem abstrakty umożliwiały obsługiwanie także obu instrumentów równocześnie (zachowane 2 egzemplarze: w Weronie z 1777 i w Neapolu z 1783). Do dalszych innowacji Steina należały: polytoni-clavichordium z 1769 (połączenie w jednym korpusie 2-manuałowego klawesynu z fortepianem), saitenharmonika (fortepian z rzędem strun zarywanych piórkiem jak w klawesynie), opisana przez Steina melodika z 1772 (małe, stawiane na innym instrumencie klawiszowym organy, które umożliwiały różnicowanie dynamiki) oraz claviorganum (połączenie fortepianu z małymi organami, zachowany 1 egzemplarz z 1781 w Göteborgu). Stein był jednym z najbardziej kreatywnych budowniczych instrumentów XVIII w., a jego wkład w rozwój fortepianu można porównać z dokonaniami B. Cristoforiego. Należał do powszechnie szanowanych postaci ówczesnego Augsburga, odwiedzało go wiele osobistości świata muzycznego (m.in. 1777 W.A. Mozart), a jego kolejne wynalazki były entuzjastycznie przyjmowane przez ówczesną prasę i intelektualistów (D. Schubart, J.F. Reichardt). Zachował się jego ponad 300-stronicowy pamiętnik z lat 1740–80 (zbiory prywatne, Wiedeń), zawierający wspomnienia z czasów terminowania u Silbermanna i opis niektórych instrumentów. Spośród jego 15 dzieci troje zostało budowniczymi fortepianów i muzykami.

Literatura: P. Christmann Antwort auf die Anfrage wegen Herrn Steins neuerfundener Saitenharmonica, „Musikalische Realzeitung” z 4 XI 1789; T. Bolte Die Musikerfamilien Stein und Streicher, Wiedeń 1917; K.A. Fischer Johann Andreas Stein, der Augsburger Orgel- und Klavierbauer, „Zeitschrift des historischen Vereins für Schwaben und Neuburg” L, 1932; H. Brunner Das Klavierklang-Ideal Mozarts und die Klaviere sejner Zeit, Augsburg 1933; E. Hertz Johann Andreas Stein (1728–1792), Wolfenbüttel 1937; L. Wegele Johann Andreas Stein, w: Lebensbilder aus dem Bayerischen Schwaben, t. 9, Monachium 1966; S. Matzenauer, G. Joppig Johann Andreas Steins Hammerflügel im Münchner Stadtmuseum, „Das Musikinstrument” VII, 1992; R. Maunder Mozart’s Keyboard Instruments, „Early Music” XX, 1992; M.R. Latcham The Pianos of Johann Andreas Stein, w: Zur Geschichte des Hammerklaviers, Blankenburg 1993, przedr. pt. Mozart and the Pianos of Johann Andreas Stein, „The Galpin Society Journal” LI, 1998; J.A. Rice Stein’s „Favorite Instrument”. A Vis-à-Vis Piano-Harpsichord in Naples, „Journal of the American Musical Instrument Society” XXI, 1995; M.R. Latcham Formy mieszane klawesynu i fortepianu w XVIII w., tłum. A. Knast, M. Niewiadomska, „Muzyka” 2002 nr 2.