Stasow, Władimir Wasiljewicz

Stasow Władimir Wasiljewicz, *14 (2) I 1824 Petersburg, †23 (10) X 1906 Petersburg, rosyjski krytyk muzyczny, publicysta, historyk i krytyk sztuki, archeolog. Był synem architekta Wasilija Stasowa (1769–1848), twórcy monumentalnych budowli petersburskich (m.in. koszar Pawłowskich, soborów Prieobrażeńskiego i Troickiego). W latach 1836–43 studiował – podobnie jak A. Sierow i P. Czajkowski – w Cesarskiej Szkole Prawoznawstwa (w polskiej literaturze uczelnia ta występuje także jako Szkoła Prawnicza) w Petersburgu z myślą o karierze w administracji państw. Otrzymał także wykształcenie muzyczne: uczył się gry na fortepianie u A. Henselta, a znajomość dzieł muzycznych zdobył muzykując z zaprzyjaźnionym Sierowem. Po studiach pracował w Senacie i Ministerstwie Sprawiedliwości, następnie pełnił mało absorbujące stanowisko sekretarza księcia A. Diemidowa, umożliwiające mu pobyt we Włoszech (1851–54) oraz pogłębienie zainteresowań sztuką i muzyką. Rezultatem badań nad zbiorem muzykaliów F. Santiniego w Rzymie była praca L’Abbé Santini et sa collection musicale à Rome (Florencja 1854) oraz liczne kopie utworów z tej kolekcji, które Stasow ofiarował Cesarskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu, gdzie od 1856 zajmował stanowisko bibliotekarza, a w latach1872–1906 kierował działem sztuki.

W 1847 Stasow rozpoczął działalność krytyczną i publicystyczną w zakresie muzyki, malarstwa i literatury jako orędownik realizmu i tendencji narodowych w sztuce rosyjskiej. Jego poglądy estetyczne i społeczne kształtowały się pod wpływem prac W. Bielińskiego i N. Czernyszewskiego, których idee później gorliwie propagował; zwłaszcza Bieliński (jak pisał o latach studiów) był jego „rzeczywistym wychowawcą”. Na uformowanie się poglądów estetyczno-muzycznych Stasowa, zwłaszcza w pierwszej fazie działalności krytycznej, przemożny wpływ wywarła twórczość i osobowość M. Glinki, z którym od 1849 pozostawał w bliskim kontakcie. Dzięki Glince poznał A. Dargomyżskiego i M. Bałakiriewa, a następnie wszedł w krąg kompozytorów skupionych wokół Bałakiriewa, stając się z czasem ideologiem i propagatorem tej grupy. W jednej z recenzji nadał jej historyczną już nazwę Potężna Gromadka („Sankt-Pietierburgskije wiedomosti” z 13 V 1867), którą ideowi oponenci (m.in. Sierow) posługiwali się w znaczeniu ironicznym. W latach 80. Stasow stał się aktywnym członkiem „Kółka Bielajewa”, widząc w kompozytorach tego ugrupowania następców i kontynuatorów dzieła Potężnej Gromadki. Ze szczególnym uznaniem, wręcz z entuzjazmem odnosił się do twórczości A. Skriabina.

Poza muzyką rozległe zainteresowania Stasowa obejmowały rosyjskie malarstwo i literaturę, historię Rusi Kijowskiej i Księstwa Moskiewskiego, sztukę ludową, rosyjskie zabytki sztuk plastycznych i kultury materialnej. Wspierał i propagował działalność twórczą „pieriedwiżników”, malarzy i rzeźbiarzy zgrupowanych w Towarzystwie Objazdowych Wystaw Artystycznych (I. Kramskoj, I. Lewitan, I. Riepin, W. Wierieszczagin i inni). W latach 1861–64 redagował czasopismo „Izwiestija russkogo archieołogiczeskogo obszczestwa”. W 1900 został wybrany honorowym członkiem Rosyjskiej Akademii Nauk.

Stasow odegrał kluczową rolę w kulturze rosyjskiej 2. połowy XIX w. Był polihistorem, badaczem dziejów Rusi i sztuki ludowej, a zarazem aktywnym krytykiem artystycznym i błyskotliwym polemistą oraz głównym rzecznikiem realizmu w plastyce i muzyce, który torował drogę nowatorskim tendencjom w sztuce rosyjskiej. W odniesieniu do muzyki rosyjskiej podnosił przede wszystkim kwestię jej narodowej swoistości i względnej niezależności od tendencji rozwojowych muzyki zachodnioeuropejskiej. Punktem wyjścia wielkiego sporu ideowego z Sierowem na ten temat była batalia o znaczenie Ruslana i Ludmiły, jaka rozegrała się między nimi na łamach prasy po śmierci Glinki. Stasow ostro przeciwstawił się deprecjonowaniu walorów tego dzieła z pozycji rzecznika teatru operowego Wagnera, jakim był Sierow. Widział w Rusłanie oryginalną operę epicką o wielkiej sile oddziaływania na twórczość rosyjskich kompozytorów, na których wywierał wpływ w bezpośrednich kontaktach, zachęcając do podejmowania wątków narodowo-historycznych i tematów krytyczno-społecznych. Angażował się w powstanie wielu utworów jako konsultant historyczny (opery M. Musorgskiego i N. Rimskiego-Korsakowa), współautor librett (Pskowianka i Sadko Rimskiego-Korsakowa) oraz projektodawca Kniazia Igora A. Borodina, Chowańszczyzny Musorgskiego (jemu dedykowanej) i fantazji symfonicznej Burza Czajkowskiego.

Stasow położył wielkie zasługi jako autor pierwszych monografii i edytor materiałów biograficznych Glinki (1857, 1889), Dargomyżskiego (1875), Sierowa (1875–78), Musorgskiego (1881), Borodina (1889), Rimskiego-Korsakowa (1890), C. Cui (1894). Jest też autorem pierwszej syntezy muzyki rosyjskiej (od Glinki do N. Łodyżenskiego, N. Szczerbaczowa, A. Ladowa i A. Głazunowa), jaką dał w pracy Nasza muzyka, będącej częścią większej całości – Dwadcat’ piat’ let russkogo iskusstwa (1882–83).

Literatura: Korespondencja — W.W. Stasow i P.I. Czajkowskij, „Russkaja mysl” 1909 nr 3; Pis’ma W.W.Stasowa i N. Rimskogo-Korsakowa, „Russkaja mysi” 1910 nr 6–9; L. Tołstoj i W.W. Stasow, pieriepiska, Leningrad 1929; I.E. Riepin i W.W. Stasow, 3 t., Moskwa 1948–50; W.W. Wierieszczagin i W.W. Stasow, 1 t., Moskwa 1950-51; M.P. Musorgskij. Izbrannyje pi’sma, Moskwa 1953; Pis’ma k rodnym, 3 t., Moskwa 1953–62; Pieriepiska A.K. Głazunowa c W.W. Stasow, w: A.K. Głazunow. Issledowanija, matieriały, publikacyi, pis’ma, t. 2, Leningrad 1960; Pis’ma W.W. Stasow k M.P. Bielajewu, wyd. W. Kisielew, w: Iz archiwów russkich muzykantów, Moskwa 1962; Pis ‘ma k diejatielam russkoj kultury, 21., wyd. N. Czerników, Moskwa 1962–67; M.A. Balakiriew i W.W. Stasow, pieriepiska, wyd. A. Lapunowa, 2 t., Moskwa 1970–71. Niezabwiennomu W.W. Stasow, zbiór wspomnień, Petersburg 1908; W. Karienin [W. Stasowa-Komarowa] W. Stasow. Oczerk jego żyzni i diejatielnosti, Leningrad 1927; T. Liwanowa Stasow i russkaja kłassiczeskaja opiera, Moskwa 1957; T. Liwanowa Polemika W.W. Stasowa i A.N. Sierowa ob opierach Glinki, w: Pamiati Glinki. Issledowanija i matieriały, Moskwa 1958; A.K. Lebiediew, A. Sołodownikow W.W. Stasow. Żyzń i tworczestwo, Moskwa 1966, 2. wyd. 1976; G. Obrazcow Estietika W.W. Stasowa i razwitije russkogo nacyonalno-riealisticzeskogo iskusstwa, Leningrad 1975; Y. Olkhovsky Vladimir Stasow and Russian National Culture, Ann Arbor 1983.