Sofokles, Sophokles, *ok. 496 p.n.e. Kolonos (k. Aten), †406 p.n.e. Ateny, grecki tragediopisarz. Spośród ok. 120 sztuk Sofoklesa zachowało się zaledwie 7 oraz fragment dramatu satyrowego Tropiciele; 3 tragedie wiążą się z mitem tebańskim: Antygona, Król Edyp i Edyp w Kolonie. Sofokles zerwał z kompozycją trylogiczną, wystawiając trzy „samodzielne” tragedie, oparte na różnych mitach, udoskonalił osiągnięcia Ajschylosa w zakresie konstrukcji tego gatunku. Jest twórcą klasycznego kształtu dramatu — wprowadził na scenę trzeciego aktora, powiększył liczbę chórzystów z 12 do 15, zachowując równowagę między partiami chóralnymi i solowymi. Rola chóru nie sprowadza się do narracji i komentarza sytuacji dramatycznej, oddaje on także nastrój towarzyszący przeżyciom bohaterów, którym jak gdyby doradza, wykonując pieśni przesycone tragiczną ironią (przeciwieństwo pomiędzy świadomością bohatera, który nie wie, że popełnia błąd, a znaną widzom sytuacją rzeczywistą). Fabuła w dramatach Sofoklesa jest ciekawsza niż u Ajschylosa, choć miejsce walki z losem zastępuje bardziej bierny stosunek człowieka do fatum; ukazuje jego bezsilność wobec losu, któremu można się tylko poddać.
O muzyce w tragediach Sofoklesa niewiele wiadomo. Według anonimowego traktatu O tragedii (ok. 1300) w jego utworach występują skale lidyjska i frygijska. W tragedii Thamyras (zaginiona), grając jedną z ról, akompaniował sobie na kitarze. Tragedie Sofoklesa były inspiracją dla wielu kompozytorów w XVIII i XX w., stając się podstawą wielu utworów wokalno-instrumentalnych oraz instrumentalnych. Największą popularność, zwłaszcza w XVIII w. zyskała Antygona. W wieku XX powstały dzieła tej miary co Elektra R. Straussa i Król Edyp I. Strawińskiego.
Literatura: K. Rupprecht Sophokles als kitharistes, „Philologus” LXXV, 1920; L. Roussel Bel canto et Sophocle, w: Mélanges offerts à M. Octave Navarre, Tuluza 1935; E. Moutsopoulos Sophocle et la philosophie de la musique, «Annales de la Faculté des Lettres et Sciences Humaines d’Aix» XXXIII, 1959; L. Richter Instrumentalbegleitung zur attischen Tragödie, „Das Altertum” XXIV, 1978.
Z wątków i tekstów Sofoklesa w muzyce (opery, jeśli nie podano inaczej)
Antygona — G.M. Orlandini, wyst. Wenecja 1718; B. Galuppi, wyst. Londyn 1746; G. Scarlatti, wyst. Mediolan 1756; V. Ciampi, wyst. Wenecja 1762; G.F. de Majo, wyst. Wenecja 1767; T. Traetta, wyst. Petersburg 1772; J. Mysliveček, wyst. Turyn 1774; D. Bortnianski Creonte, wyst. Wenecja 1775 (zaginiona); N.A. Zingarelli, wyst. Paryż 1790; P. Winter, wyst. Neapol 1791; F. Mendelssohn, muzyka do sztuki op. 55, wyst. Poczdam 1841; C. Saint-Saëns, muzyka do sztuki, wyst. Paryż 1894; A. Honegger, muzyka do dramatu, 1922 oraz tragedia muzyczna, wyst. Bruksela 1927; W. Pijper, muzyka do sztuki, 1920, 2. wersja 1922, 3. wersja 1926; C. Chávez, muzyka do sztuki, na instrumenty dęte, harfę i perkusję, wyst. 1932; C. Orff, wyst. Salzburg 1949; T. de Leeuw, wyst. Amsterdam 1993
Król Edyp — A. Gabrieli, chóry do dramatu, 1585; Ch.V. Stanford, muzyka do sztuki, wyst. Cambridge 1887; I. Pizzetti, 3 preludia symfoniczne Per l’Edipo re di Sofocle, 1903; R. Leoncavallo (ukończył G. Pennacchio), wyst. Chicago 1920; F. Martin, muzyka do sztuki, 1922; G. Enescu, tragedia liryczna Oedip, wyst. Paryż 1936; I. Strawiński, jako oratorium, wyst. Paryż 1927, jako opera, wyst. Wiedeń 1928; A. Honegger, muzyka do dramatu, 1948; C. Orff Oedipus der Tyrann, wyst. Stuttgart 1959
Edyp w Kolonie — A. Sacchini, wyst. Wersal 1786; N.A. Zingarelli, wyst. Wenecja 1802; G. Rossini, na bas, chór męski i orkiestrę, 1817; F. Mendelssohn, muzyka do sztuki op. 93, wyst. Poczdam 1845; F. Martin, muzyka do sztuki, 1923; I. Pizzetti, muzyka do sztuki, wyst. Syrakuzy 1936
Elektra — J.B. Lemoyne, wyst. Paryż 1782; J.Ch.F. Haeffner, wyst. Sztokholm 1787; R. Strauss, na chór męski i orkiestrę, 1881 (?), wyk. Monachium 1881 oraz opera, wyst. Drezno 1909
Trachinki — G.F. Händel, oratorium Hercules, wyst. Londyn 1745; J.F. Reichardt, Herkules’ Tod, wyst. Berlin 1802
Tropiciele — A. Roussel La naissance de la lyre, wyst. Paryż 1925
Edycje:
Sophocles Tragoediae, wyd. R.D. Dawe, B.G. Teubner, 2 t., Lipsk 1984–85
Tragedie, przekł. K. Morawski, Warszawa 1969
