Russell [rˊasel] George Allan, *23 VI 1923 Cincinnati, †27 VI 2009 Boston, amerykański kompozytor, aranżer, teoretyk jazzu, pianista i perkusista jazzowy.
Jako nastolatek grywał na perkusji w klubach jazzowych w Cincinnati. W poł. lat 40. otrzymał stypendium Wilberforce University; podczas studiów był członkiem uczelnianego zespołu Collegians. Po roku przerwał naukę z powodu gruźlicy; w czasie pobytu w szpitalu (1945–46) uczył się podstaw harmonii i aranżacji; rozpoczął też prace nad traktatem The Lydian Chromatic Concept of Tonal Organization (wyd. Nowy Jork 1953, 2. wyd. 1959). W 2. połowie lat 40. powrócił do czynnego uprawiania muzyki, komponując i pisząc aranże dla D. Gillespiego (Cubano Be/Cubano Bop), C. Thornhilla, A. Shawa, B. De Franco (A Bird in Igor’s Yard) i L. Konitza (Ezzthetics, Odjenar); w tym czasie pobierał lekcje kompozycji u S. Wolpego. W 1956 założył własny sekstet (z m.in. A. Farmerem i B. Evansem), z którym nagrał autorski album The Jazz Workshop (1956). W latach 1958–59 prowadził w Lenox (Massachusetts) kursy jazzowe, podczas których wykładał zasady sformułowane w The Lydian Chromatic Concept. W tym czasie intensywnie komponował (m.in.: All about Rosie, 1957; New York, NY, 1959) i nagrywał (albumy: Jazz in the Space Age, 1960; At the Five Spot, 1960; In Kansas City, 1960; Stratusphunk, 1960; Ezz-Thetics, 1961; The Outer View, 1962); w sesjach nagraniowych Russella brali udział m.in. J. Coltrane, E. Dolphy, M. Roach, B. Evans, D. Ellis. W 1963 wyjechał do Skandynawii, gdzie prowadził wykłady na uniwersytetach w Lundzie (Szwecja) i Vaskilde (Dania); wśród jego uczniów znaleźli się: J. Garbarek, T. Rypdal, P. Mikkelborg, J. Christensen. W 1969, nie zrywając kontaktów ze Skandynawią, powrócił do Stanów Zjednoczonych, by objąć stanowisko wykładowcy w New England Conservatory w Bostonie. W 1972 nagrał album Living Time, w połowie lat 70. pracował nad 2. częścią The Lydian Chromatic Concept, komponował i nagrywał z big-bandem radia szwedzkiego. W latach 80. i 90. działał w Nowym Jorku, prowadząc własne orkiestry (albumy: New York Big Band, 1982; The African Game, 1983; So What, 1986), koncertował w Wielkiej Brytanii i nagrał płyty The London Concert (1990) oraz Its about Time (1997). Za swe osiągnięcia otrzymał wiele nagród i wyróżnień, m.in. amerykańską National Music Award.
Russell należał do najbardziej odkrywczych, choć nie do końca docenionych artystów jazzu nowoczesnego. W latach 50. i 60. był jednym z głównych reformatorów języka muzycznego. Postulował odejście od systemu dur-moll na rzecz skal modalnych i swobody tonalnej, porzucenie schematów melodyczno-harmonicznych, rezygnację z improwizowania w oparciu o strukturę harmoniczną tematu. Jego poglądy znalazły bezpośrednie odbicie w jego kompozycjach. Wykazują one duże zróżnicowanie pod względem formy i środków – od krótkich utworów na składy kameralne z obszernymi partiami aranżowanymi (m.in. Ezz-Thetic, Concerto for Billy the Kid) poprzez rozbudowane suity na orkiestrę jazzową (Othello Ballet Suite, Vertical Form VI) do dzieł eksperymentalnych (m.in. Listen to the Silence, Electronic Sonata for Souls Loved by Nature) ze śmiałymi zestawieniami brzmień akustycznych z elektronicznymi i nawiązaniami do stylów i technik kompozytorskich muzyki XX w. (Strawiński, dodekafonia, aleatoryzm, sonoryzm). Russell był pionierem na gruncie teorii jazzu. W pracy The Lydian Chromatic Concept, skierowanej do muzyków, kompozytorów i studentów, w kompleksowy sposób podjął zagadnienia związane z tonalnością i harmonią. Skomplikowana struktura, pewne niejasności terminologiczne i hermetyczny język traktatu ograniczyły jego zasięg, jednak zawarte w nim główne idee wywarły silny wpływ na muzykę M. Davisa, J. Coltrane’a, E. Dolphy’ego, C. Bley, J. Garbarka, T. Rypdala i wielu innych. Praca Russella była pierwszym poważnym wkładem w teorię jazzu, a sformułowane w niej koncepcje przyczyniły się do powstania jazzu modalnego oraz, pośrednio, do rozwoju free i Trzeciego Nurtu. Russell, obok G. Evansa, jest uważany za czołowego aranżera, który potrafił w pełni wykorzystać potencjał brzmieniowy tak nowoczesnego big-bandu, jak i mniejszych zespołów.
Literatura: M. Harrison George Russell, w: Jazz on Record. A Critical Guide to the First 50 Years, 1917–1967, red. A. McCarthy i in., Londyn 1968.
