Rheinberger, Joseph

Rheinberger [r’ajn~] Joseph Gabriel, *17 III 1839 Vaduz, †25 XI 1901 Monachium, niemiecki kompozytor, organista i pedagog. Bardzo wcześnie przejawił zdolności muzyczne; mając 5 lat, zaczął uczyć się muzyki u S. Pöhliego (organy), a następnie u Ph. Schmutzera (harmonia, fortepian, organy), jako 7-letni chłopiec grał już publicznie na organy i fortepian, a także komponował. W latach 1851–54 uczył się w konserwatorium w Monachium u J. Maiera (teoria, kontrapunkt), J.G. Herzoga (organy) i J.E. Leonharda (fortepian), wiedzę kompozytorską pogłębiał na lekcjach prywatnych u F. Lachnera. Od 1853 zarabiał, grając na organach w różnych kościołach i udzielając lekcji muzyki, ponadto w latach 1853–59 napisał 124 utwory, ale tych młodzieńczych kompozycji nie zaliczał później do swego dorobku twórczego.

Od 1859 uczył gry na fortepianie, a następnie teorii muzyki w Königliche Musikschule w Monachium; po reorganizacji tejże uczelni przez H. von Bülowa w 1867 został mianowany profesorem (fortepian i organy) oraz inspektorem klas instrumentalnej i teorii, funkcje te pełnił do końca życia. Ponadto od 1863 do 1867 byt organistą w kościele dworskim św. Michała, w latach 1864–77 dyrygentem Oratorienverein, w 1877 dyrygentem chóru na dworze książęcym, w tymże roku odrzucił propozycję objęcia stanowiska dyrektora nowo założonego konserwatorium we Frankfurcie n. Menem. W 1894 otrzymał tytuł rycerski oraz tytuł tajnego radcy, w 1899 doktor h.c. uniwersytetu w Monachium; był także honorowym członkiem Königliche Akademie w Berlinie oraz członkiem-korespondentem akademii w Paryżu i Florencji. Żoną Rheinbergera była poetka Franziska von Hoffnaass (1832–92), autorka tekstów do jego pieśni i utworów religijnych.

Rheinberger przeszedł do historii muzyki przede wszystkim jako wybitny pedagog, kładący nacisk na dyscyplinę warsztatową, logikę kształtowania formy, opanowanie sztuki kontrapunktu; z jego szkoły wywodzili się znani kompozytorzy, teoretycy i dyrygenci, m.in.: G.W. Chadwick, H. Parker, E. Humperdinck, E. Wolf-Ferrari, L. Thuille, A. Sandberger, Th. Kroyer, W. Furtwängler. W czasach, kiedy na fali neoromantyzmu kompozytorzy koncentrowali się na poszukiwaniach nowych rozwiązań technicznych, Rheinberger zarówno w swej pracy dydaktycznej jak i kompozytorskiej pozostał wierny tradycji muzycznej. Wzorował się na muzyce J.S. Bacha, W.A. Mozarta i Beethovena (z drugiego okresu jego twórczości), spośród romantyków cenił Schuberta i Mendelssohna; nie aprobował Wagnera i Liszta, nie włączał się w zaciekłe spory między zwolennikami Wagnera i Brahmsa, swoim uczniom pozostawiał jednak swobodę wyboru drogi twórczej. Jako dyrygent wykonywał głównie muzykę chóralną, preferował przy tym twórczość Händla. Z obfitej spuścizny kompozytorskiej Rheinbergera, reprezentującej w muzyce 2. połowie XIX w. nurt konserwatywny, ale świadczącej o doskonałym operowaniu techniką kompozytorską, utrzymały się w praktyce wykonawczej jedynie sonaty organowe.

Literatura: H.-J. Irmen Joseph Rheinberger. Thematisches Verzeichnis sejner Kompositionen, Ratyzbona 1975; Joseph Gabriel Rheinberger. Briefe und Dokumente seines Lebens, wyd. H. Wanger i H.-J. Irmen, Vaduz 1982 □ R. Molitor Joseph Rheinberger und seine Kompositionen für Orgel, Lipsk 1904; Th. Kroyer Joseph Rheinberger, Ratyzbona 1916; H. Grace The Organ Works of Rheinberger, Londyn 1925, 21932; H.-J. Irmen Gabriel Joseph Rheinberger als Antipode des Cäcilianismus, Ratyzbona 1970; H. Wanger Joseph Gabriel Rheinberger und die Kammermusik, St. Gallen 1978; M. Weyer Die Orgelwerke Joseph Rheinbrgers. Handbuch für Organisten, Wilhelmshaven 1994.