Pipelare, Matthaeus

Pipelare, Pipalare, Pipelaer, Pipelaire, Pipilari, Pypeler, Matthaeus, Matheeusz, Matheeussen, *ok. 1450, †ok. 1515, franko-flamandzki kompozytor. Jedyne znane informacje łączą Pipelare’a z bractwem maryjnym, działającym przy katedrze św. Jana w ‘s-Hertogenbosch (Bois-le-Duc), w którym w 1atach 1498–1500 był chórmistrzem. Kandydata na to stanowisko poszukiwano w Antwerpii, toteż niewykluczone, że Pipelare wcześniej działał w tym mieście. Kompozytora łączyły być może także jakieś związki z kościołem św. Jana w Gandawie, dla którego napisał mszę Floruit egregius. Nazwisko Pipelare („piszczek”), popularne w Niderlandach, nie wskazuje raczej na sprawowaną przezeń funkcję.

Niezwykle różnorodną twórczość Pipelare’a wysoko oceniali m.in. A. Ornithoparchus (Musicae actívete micrologus, 1517) oraz C. Sebastiani (Bellum musicale, 1563), który zaliczył go, wraz z Josquinem des Prés, P. de La Rue i A. Brumelem, do najwybitniejszych „musici pratici”. Z wielkimi współczesnymi kompozytorami łączyło go upodobanie do operowania skomplikowaną fakturą polifoniczną widoczne m.in. we wprowadzaniu kanonów, synkopacji oraz różnicowaniu oznaczeń menzuralnych w śpiewających równocześnie głosach (msza Dicit Dominus). Niektóre msze, magnifikat, a zwłaszcza chansons napisane są jednak w prostszym stylu i zawierają liczne odcinki homorytmiczne. Większość kompozycji religijnych, a także niektóre świeckie (Een vrolic wesen, Ic weedt een molenarinne, 1. wersja Fors seulement z cytatem głosu superius chanson J. Ockeghema), oparta jest na melodiach stałych. Cantus firmus, wykorzystujący jeden lub więcej utworów (np. sekwencja i antyfona w mszy Johannes Chrisie / Ecce puer, kilkanaście śpiewów z oficjum o św. Liwiniuszu w mszy Floruit…), może się pojawiać w różnych głosach i podlega parafrazowaniu. Pipelare zapożycza także materiał melodyczny z własnych utworów (msza Fors seulement z tenorem z jednej z wersji chanson), a niektóre jego kompozycje są wręcz auto-kontrafakturami: 4-głosowy motet Laudate pueri oraz tricinium Sensus canis dzielą materiał z częściami mszy sine nomine oraz Mi mi, zaś motet Exortum est oparty jest na jednej z wersji chanson Fors seulement. Pipelare wprowadzał też do swych utworów różnorodną symbolikę, co z pewnością przyczyniało się do jego wysokiej oceny w oczach współczesnych. Motet Memorare Mater Christi, do tekstu mówiącego o siedmiu boleściach Matki Boskiej, skomponował na 7 głosów, które w jedynym zachowanym źródle nazwane są: Primus dolor, Secundus dolor, itd.; te niezwykłe określenia wskazują jednoznacznie na symboliczne znaczenie rzadko stosowanej liczby głosów. Ponadto jako cantus firmus wprowadził tu Pipelare melodię villancico (J. Urredego) Nunca fué pena mayor, która przez związek z pierwotnym tekstem (mówiącym o cierpieniach i bólu) również nabiera znaczenia symbolicznego.

Literatura: R. Cross The Life and Works of M. Pipelare, „Musica Disciplina” XVII, 1963; W. Eiders Studien zur Symbolik in der Musik der alten Niederländer, Bilthoven 1968; R. Cross The Chansons of M. Pipelare, „The Musical Quarterly” LV 1969; C. Santarelli Messe fiamminghe sulla chanson „Fors seulement”, „Rivista internazionale di musica sacra” IV, 1981; M.J. Bloxam In Praise of Spurious Saint. The „Missae Floruit egregius” by Pipelare and La Rue, „Journal of the American Musicological Society” XLIV, 1991; R.C. Wegman Communication, „Journal of the American Musicological Society” XLV, 1992; V. Borghetti Pierre Alamire and Matthaeus Pipelare’s Missa ‘Fors seulement’, „Yearbook of the Alamire Foundation” V, 2003; S. Lempert Studien zu den Chansons und Motetten von Matheus Pipelare, Frankfurt am Main 2004.