Philippe de Vitry

Philippe de Vitry [fil´ip d^e witr´i], Philippus de Vitriaco, Vittriaco, *31 X 1291 Vitry (Vitry-en-Perthois?), †9 VI 1361 Meaux, francuski filozof, matematyk, poeta, kompozytor, teoretyk muzyki, prawdopodobnie także śpiewak i nauczyciel muzyki. Wiele szczegółów jego bogatego życiorysu nie jest dobrze znanych; nawet miejsce urodzenia nie jest jednoznaczne, gdyż nazwę Vitry nosi kilka miejscowości w Szampanii. Być może jako dziecko (ok. 1300) przebywał wraz z ojcem, Philippem de Vitry, niższym urzędnikiem, na dworze Karola IV Pięknego. Brak informacji o jego studiach, ale późniejsza kariera Philippe’a de Vitry wskazuje, że musiał otrzymać gruntowne wykształcenie, być może w College de Navarre i ok. 1316–21 (?) na uniwersytecie w Paryżu. Wcześnie wstąpił do stanu duchownego. Od początku lat 20. XIV w. piastował szereg funkcji i stanowisk duchownych i świeckich. Był kanonikiem kościołów kolegiackich w Clermont-en-Beauvais (1323), Saint Orner, Amiens, Vertus, Paryżu i kolegiaty królewskiej w Saint Quentin, katedry w Verdun (do 1327), Soissons (do 1332), archidiakonem w Brie (1333), kanonikiem w Beauvais i Paryżu (1349). Otrzymywał wiele innych prebend i beneficjów. 4 I 1351 został mianowany biskupem w Meaux. Od co najmniej 1322 do 1342 jako sekretarz, administrator, prawnik i poeta związany był z dworem księcia Ludwika de Bourbon, hrabią Clermont. Służył też – poczynając od urzędu notariusza, a kończąc na ważnym państwowym stanowisku maître des requêtes – na dworach trzech kolejnych królów Francji: Karola IV Pięknego, Filipa VI Walezjusza i Jana II Dobrego. Jako prawnik i dyplomata reprezentował interesy swych chlebodawców w kurii papieskiej w Awinionie. Brał udział we wszystkich ważniejszych wydarzeniach państwowych, m.in. w wizytach dyplomatycznych (np. w Anglii 1331), wyprawach wojennych (np. oblężenie Aiguillonu 1346) i in. Utrzymywał szerokie kontakty z najwybitniejszymi osobistościami, był powszechnie szanowany i podziwiany. Zachowały się dość liczne opinie o nim i pochlebne wypowiedzi takich ówczesnych autorytetów z różnych dziedzin, uczonych, pisarzy i poetów, jak Francesco Petrarka, Pierre Bersuire, Mikołaj z Oresme, Johannes de Muris i Gersonides (Leo Hebraeus). O wybitnym talencie poetyckim Philippe’a de Vitry świadczy wysoko oceniana przez Petrarkę twórczość motetowa, w której znajdowały oddźwięk ważne wydarzenia (np. wojna z Anglią w zachowanych bez melodii motecie O creator) i która bywała poświęcana ważnym osobom (np. papieżowi Klemensowi VI w Petre Clemens) i innym. Philippe de Vitry jest też autorem satyrycznego tekstu ballady (bez muzyki) De terre en grec Gaulle appellée oraz poematów Le chapel des trois fleurs de lis (1335, pochwała krucjat) i Le dit de franc Gontier o tematyce pastoralnej.

Nie jest znana dokładnie ani lista kompozycji Philippe’a de Vitry ani chronologia jego dzieł. Z przypisywanych mu utworów, które zdobyły dość dużą popularność i zachowały się w różnych rękopisach (m.in. 9 utworów w sławnym Roman de Fauvel), jedynie dwa (Impudenter i O canenda) sygnowane są we wszystkich źródłach imieniem kompozytora, a kilka oznaczono jako jego kompozycje w pojedynczych przekazach. Twórczość muzyczna Philippe’a de Vitry cechuje bogactwo stosowanych środków technicznych, zwłaszcza izorytmii, różnych form diminucji, hocquetus, zróżnicowanie rytmiczne w formie zestawiania dwu- i trójdzielnego modus, różnorodność faktury (różne zestawy głosów wokalnych i instrumentalnych) oraz liczne zapożyczenia z melodii chorałowych. Philippe de Vitry był również jednym z pierwszych kompozytorów stosujących, głównie w kompozycjach 4-głosowych, tzw. solus tenor. Trudno natomiast – z braku materiałów źródłowych i dokładnego datowania jego utworów – określić rolę Philippe’a de Vitry jako prekursora techniki izorytmicznej w motecie, a także jego wkład w rozwój form pieśniowych. Cechy stylistyczne jego kompozycji pozwalają zaliczyć go do najwybitniejszych przedstawicieli muzyki epoki ars nova.

Znaczny rozgłos zdobył Philippe de Vitry jako teoretyk muzyki. Jego traktat Ars Nova, zachowany w różnych wersjach, jest tylko w części oryginalny. Autor zajmuje się w nim głównie francuską notacją muzyczną. Do najważniejszych jego osiągnięć należało poszerzenie asortymentu drobnych wartości nut oraz użycie koloru – zapisu czerwonym atramentem wskazującego zmiany rytmiczne w toku kompozycji w ramach kombinacji modus i tempus. Traktat zawiera też reguły stosowania musica ficta, która jest „non falsa sed vera et necessaria”. Tytuł traktatu użyty został później jako nazwa dla całej epoki w dziejach muzyki.

Literatura: H. Besseler Studien zur Musik des Mittelalters, 2 cz., „Archiv für Musikwissenschaft” VII, 1925, VIII, 1926; A. Machabey Notice sur Philippe de Vitry, „La Revue Musicale” X, 1929; A. Coville Philippe de Vitry, „Romania” LIX, 1933; E. Pognon Du nouveau sur Philippe de Vitry et ses amis, „Humanisme et Renaissance” VI, 1939; G. Zwick Deux motets inédits de Ph. de Vitry et de G. de Machaut, „Revue de Musicologie”XXX, 1948; A. Gilles Contribution à un inventaire analytique des manuscrits intéressant. L’Ars Nova de Philippe de Vitry, „Revue Belge de Musicologie” X, 1956; J. Maillard, A. Gilles Note sur trois motets fantômes de l’Ars Nova de Philippe de Vitry, „Revue de Musicologie” XXXVIII, 1956; G. Reaney The „Ars Nova” of Philippe de Vitry, „Musica Disciplina” X, 1956; L. Schrade Philippe de Vitry. Some New Discoveries, „The Musical Quarterly” XLII, 1956; E. Werner The Mathematical Foundation of Philippe de Vitry’s „Ars Nova”, „Journal of the American Musicological Society” IX, 1956; H. Besseler Falsche Automamen in den Handschriften Strassburg (Vitry) und Montecassino (Dufay), „Acta Musicologica” XL, 1968; F.A. Gallo Tra Giovanni di Garlandia e Filippo da Vitry. Note sulla tradizione di alcuni testi teorici, „Musica Disciplina” XXIII, 1969; S. Thiele Zeitstrukturen in des Motetten des Philippe de Vitry und ihre Bedeutung für zeitgenössisches Komponieren, „Neue Zeitschrift für Musik” CXXXV, 1974; E.H. Sanders The Early Motets of Philippe de Vitry, „Journal of the American Musicological Society” XXVIII, 1975; D. Leech-Wilkinson Compositional Techniques in the Four-Part Isorhythmic Motets of Philippe de Vitry and His Contemporaries, Nowy Jork 1989; A. Wathey The Motets of Philippe de Vitry and the Fourteenth-Century Renaissance, „Early Music History” XII, Cambridge 1993; A. Wathey The Motet Texts of Philippe de Vitry in German Humanist Manuscripts of the Fifteenth Century, w: Music in the German Renaissance. Sources, Stylesand Contexts, red. J. Kmetz, Cambridge 1994; D. Leech-Wilkinson The Emergence of Ars Nova, „Journal of Musicology” XIII, 1995; A. Wathey Myth and Mythography in the Motets of Philippe de Vitry, „Musica e storia” VI, 1998; A.V. Clark New Tenor Sources for Fourteenth-Century Motets, „Plain Song and Medieval Music” VIII, 1999.