Panufnik, Tomasz

Panufnik Tomasz, * 29 VI 1875 Brzeźce (k. Warszawy), †18 IX 1951 Warszawa, polski lutnik i inżynier geodeta. Ukończył gimnazjum realne w Warszawie, szkołę mierniczą w Kursku, następnie Akademie für Vermessungslehre und Hydrotechnik w Wiedniu. Po powrocie do kraju pracował jako geodeta m.in. w Łęczycy i Włocławku, następnie prowadził na zlecenie rządu badania geologiczno-hydrologiczne na Syberii. W latach 1915–18 Panufnik był naczelnikiem oddziału hydrotechnicznego wojsk rosyjskich na froncie zachodnim (w randze kapitana), w 1919 kierownikiem robót I rejonu w zarządzie budownictwa Dowództwa Okręgu Generalnego w Warszawie oraz rzeczoznawcą towarzystwa ubezpieczeniowego. Jednocześnie zajmował się lutnictwem, którym interesował się od dzieciństwa; w tej dziedzinie był samoukiem. Po długoletnich studiach nad akustyką staropolską i starowłoskimi instrumentami skonstruował w 1905 pierwszy własny model. Stworzył dwa zasadnicze modele: Antica, nawiązujący do wzorów klasycznych, oraz Polonia, o falistym barokowym konturze (wzorowanym na skrzypcach żłobionych M. Groblicza I z XVI w.), z kobiecą główką zamiast ślimaka i charakterystycznym, fletowym zabarwieniem brzmienia. Zalecał model Antica dla tonacji o „brzmieniu koloraturowym”, a Polonia dla tonacji o „brzmieniu dramatycznym”. Jego instrumenty dysponują silnym, szlachetnym tonem. Na spodach umieszczał intarsjowane sentencje łacińskie, stosował stalorytowe plakietki rozpoznawcze.

Od 1914 Panufnik prowadził własną pracownię w Warszawie. Do 1920 ukończył 18 skrzypiec; 19 II tego roku odbył się specjalny koncert połączony z pokazem jego instrumentów. Postawił sobie za cel odrodzenie polskiej sztuki lutniczej i założył w 1921 fabrykę Panufnik, która miała produkować instrumenty systemem fabrycznym. Wobec trudności ekonomicznych zamknięto ją jeszcze przed pełnym rozruchem. Pracownię pod tą nazwą notowano m.in. w 1923, p.n. Gnom S. A. Zakłady Przemysłu Zabawkarskiego, Instrumentów Muzycznych i Drobnych Wyrobów Drzewnych działała do ok. 1927. W 1925 Panufnik był zastępcą członka zarządu Zrzeszenia Polskich Wytwórców Instrumentów Muzycznych, w 1930 z jego inicjatywy powstał Oddział Budowy Instrumentów Smyczkowych przy Państwowej Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej w Warszawie, działający pod kierownictwem Panufnika do 1935 (likwidacja w związku z reorganizacją szkolnictwa). Kontynuacją była założona i kierowana przy jego współudziale Polska Wytwórnia Instrumentów, przy której w 1938 zorganizował i prowadził kurs lutniczy. W 1935 ufundował nagrody zwycięzcom I Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. H. Wieniawskiego w Warszawie: skrzypce modelu Polonia dla G. Neveu i modelu Antica (z 1928) dla D. Ojstracha (tenże podarował je przed śmiercią synowi Panufnika Andrzejowi). Panufnik był jednym z założycieli powstałej w 1937 Sekcji Instrumentów Muzycznych przy Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie. Do 1939 działał jako rzeczoznawca warszawskiej Izby Przemysłowo-Handlowej. W 1940 hitlerowcy zarekwirowali znaczną część z kolekcji kilkudziesięciu instrumentów w jego pracowni. W 1944 pracownia uległa całkowitemu zniszczeniu w czasie Powstania Warszawskiego. W latach 1945–50 Panufnik pracował w Krakowie, następnie w Warszawie, nadal propagując ideę założenia fabryki instrumentów smyczkowych. Zbudował łącznie 92 instrumenty (skrzypce, altówki i wiolonczele), które zyskały uznanie wielu muzyków, a także nagrody, m.in. złoty medal na Wystawie Wodnej w Bydgoszczy (1927) oraz na wystawach muzycznych: srebrny medal w Genewie (1927) i złoty w Warszawie (1933). Prezentowano je również na wystawach we Frankfurcie n. Menem (1926) i w Genewie (1954). Na instrumentach Panufnika koncertowali m.in. S. Barcewicz, B. Huberman, Alfred, Kazimierz i Michał Wiłkomirscy, G. Neveu i D. Ojstrach. Instrumenty Panufnika znajdują się w zbiorach Muzeum Instrumentów Muzycznych w Poznaniu (skrzypce i altówka Polonia z 1927, wiolonczela Polonia z 1914, skrzypce Antica z 1927, skrzypce obu modeli z 1928 i 1935) oraz w kolekcji instrumentów lutniczych ZPAL w Warszawie. Publikacje Panufnika pt. Sztuka lutnicza i Technologia lutnicza stanowią pierwsze znaczące prace poświęcone teorii sztuki lutniczej w Polsce.

Literatura: B. Vogel Instrumenty muzyczne w kulturze Królestwa Polskiego, Kraków 1980; A. Panufnik Composing Myself, Londyn 1987, wyd. polskie pt. Panufnik o sobie, tłum. M. Glińska, Warszawa 1990; A. Kucharska Współczesna polska sztuka lutnicza, Bydgoszcz 1989; D. Sobczyńska Życie i twórczość Tomasza Panufnika (1875–1951), praca magisterska, maszynopis UAM, 1994.