Ornithoparchus, Andreas

Ornithoparchus, Vogelhofer, Vogelmaier, Vogelstätter (?), Andreas, *ok. 1490 Meiningen, niemiecki teoretyk muzyki. We wczesnej młodości podróżował po Niemczech, Austrii, Czechach i Węgrzech. W XI 1512 zapisał się na uniwersytet w Rostocku, gdzie uzyskał tytuł magistra artium. Studiował także w Tybindze (1515), Wittenberdze i Lipsku (1516) oraz w Greifswaldzie (1518), Heidelbergu i Moguncji. Oprócz traktatu o muzyce Ornithoparchus wydał także podręcznik do nauki gramatyki łacińskiej Enchiridion latinae constructionis (Deventer 1515), napisany prawdopodobnie na potrzeby uczniów parafialnej szkoły św. Ludgera w Münster, której w 1514 był rektorem.

Tytuł dzieła Ornithoparchusa wskazuje na dydaktyczny i praktyczny charakter publikacji (termin musica activa jako przeciwieństwo do musica theoretica). Cztery księgi traktatu poświęcone są kolejno zasadom rządzącym muzyką chorałową (musica plana), polifonią (musica mensurabilis), akcentowi kościelnemu oraz regułom kontrapunktu. Na początku publikacji autor zamieszcza zwyczajowo definicję muzyki (scientia bene modulandi – za św. Augustynem), jej klasyfikacje oraz uwagi na temat jej wynalazców. Przyjmując boecjański podział muzyki na mundana, humana i instrumentalis, Ornithoparchus podobnie jak F. Gaffurius podtrzymuje tradycyjny pogląd o istnieniu harmonii sfer, kwestionowany przez empirycznie zorientowanych uczonych (R. Bacon, J. de Grocheo). W I księdze autor przedstawia m.in. naukę o voces i interwałach, reguły solmizacji, a także charakterystykę modi oraz ich właściwości wyrazowych. Według E. Lowinsky’ego uwagi z I księgi Musicae activae dotyczące solmisatio ficta potwierdzają praktykowanie w XVI w. „sztuki sekretnej chromatyki”. Napisana wspólnie z kompozytorem i kapelmistrzem G. Brackiem i dedykowana A. Schlickowi II księga podręcznika zawiera cenną dla historii recepcji muzyki listę wielkich kompozytorów, wśród których Ornithoparchus wymienia m.in. J. Ockeghema, J. Ghiselina, A. Agricolę, J. Obrechta, Josquina des Près, P. de La Rue, H. Isaaca, H. Fincka, A. Brumela, M. Pipelare’a i E. Lapicidę. Troska Ornithoparchusa o poprawne wykonywanie recytatywu liturgicznego znajduje odzwierciedlenie w III księdze, w której pojawia się klasyczne rozróżnienie repertuaru kościelnego na kategorie accentus (połączenie dźwięku i gramatyki w recytatywie) i concentus (połączenie dźwięku i muzyki w śpiewach liturgicznych). W IV księdze autor zaleca początkującym w sztuce kompozycji m.in. posługiwanie się systemem złożonym z dziesięciu linii. Zawarty w tej księdze podział na kontrapunkt niezapisywany (sortisatio) i zapisywany (compositio) dowodzi utrzymywania się w XVI w. praktyki improwizowanej polifonii opartej na cantus firmus.

Podręcznik Ornithoparchusa cieszył się dużą popularnością, o czym świadczą liczne cytaty w dziełach późniejszych autorów (A. de Picitono, C. Sebastiani) oraz tłumaczenie dzieła na język angielski dokonane przez J. Dowlanda (Andreas Ornithoparchus. His Micrologus, or Introduction…, Londyn 1609). Ślady recepcji traktatu w Polsce pochodzą już sprzed 1524. Obficie korzystają z niego m.in. Sebastian z Felsztyna (Opusculum musicae noviter congestum, 1524–25) i anonimowy autor traktatu zachowanego w Bibliotece Jagiellońskiej (ms. 2616, 1. połowa XVI w.), a pod koniec wieku (1598) T. Bielawski wymienia Otnithoparchusa jako muzyka doskonałego.

Literatura J.W. Lyra Andreas Ornithoparchus aus Meiningen (…) und dessen Lehre von den Kirchenaccenten, Gütersloh 1877; G. Pietzsch Zur Pflege der Musik an den deutschen Universitäten bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, „Archiv für Musikforschung” III, 1938, VI, 1941, także Hildesheim 1971; E.E. Lowinsky On the Use of Scores by Sixteenth-Century Musicians, „Journal of the American Musicological Society” I, 1948; N.C. Carpenter Music in the Medieval and Renaissance Universities, Norman (Oklahoma) 1958; E.E. Lowinsky Secret Chromatic Art Reexamined, w: Perspectives in Musicology, red. B.S. Brook i in., Nowy Jork 1972 oraz w: E.E. Lowinsky Music in the Culture of the Renaissance and other Essays, Chicago 1989; L.T. Pietras Nieznany druk muzyczny Wojciecha Kobylińskiego, «Studia Claromontana» I, Częstochowa 1981; E. Witkowska-Zaremba Ars musica w krakowskich traktatach muzycznych XVI wieku, Kraków 1986; W. Werbeck Studien zur deutschen Tonartenlehre in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts, Kassel 1989; W. Braun Deutsche Musiktheorie des 15. bis 17. Jahrhunderts, t. 2: Von Calvisius bis Mattheson, «Geschichte der Musiktheorie» VIII/2, Darmstadt 1994; K.-J. Sachs De modo componendi: Studien zu musikalischen Lehrtexten des späten 15. Jahrhunderts, «Veröffentlichungen des Staatlichen Instituts für Musikforschung Preussischer Kulturbesitz» XII, Hildesheim 2002; Th. Göllner, K.W. Niemöller, H. von Loesch Deutsche Musiktheorie des 15. bis 17. Jahrhundert, t.1: Von Paumann bis Calvisius, «Geschichte der Musiktheorie» VIII/1, Darmstadt 2003; V. Arlettaz L’expression dans la musique ancienne, III, „Revue musicale de Suisse romande” LXVI, 2013.