Nowakowski Józef, *16 IX 1800 Koryciska (parafia Mniszek k. Radomia), †27 VIII 1865 Warszawa, polski kompozytor i pianista. Od urodzenia pozostawał na wychowaniu swego ojca chrzestnego J. Skibińskiego, kapelmistrza w opactwie cystersów w Wąchocku; pod jego kierunkiem uczył się tam m.in. gry na fortepianie oraz śpiewu, pobierał też lekcje gry na rogu i puzonie. Od ok. 1813 był członkiem kapeli klasztornej, następnie waltornistą w kapeli kościelnej farnego w Radomiu i w kapeli katedralnej w Sandomierzu. Jako kilkunastoletni chłopiec został nauczycielem gry fortepianowej u starosty J. Karczewskiego w Ciepielowie k. Zwolenia. W latach 1821–26 studiował w konserwatorium w Warszawie u J. Elsnera (kompozycję), W. Würfla (grę na fortepianie) i M. Winena (grę na klarnecie); z rekomendacji Elsnera w 1823 ukazał się w Warszawie zbiór jego marszów na fortepian, zaś w 1825 Rondeau pour la Polonaise op. 1, od 1826 był w sprzedaży także w Lipsku (B & H). 7 III 1824 wykonano w Warszawie Koncert klarnetowy Nowakowskiego. 17 XII wraz z T. Nideckim i J. Stefanim otrzymał pochwałę dyrekcji konserwatorium za postępy w nauce kompozycji, a 27 V 1825 na otwartym koncercie w konserwatorium odegrano pierwszą z jego uwertur; obecny na tym koncercie S. Staszic złożył młodemu twórcy gratulacje. W czasie studiów Nowakowski zawiązał bliską przyjaźń z F. Chopinem, który wybrał jego II Symfonię na inaugurację swego 2. publicznego koncertu (22 III 1830). Po wyjeździe Chopina Nowakowski utrzymywał stały kontakt z jego rodziną w Warszawie, gdzie osiadł na stałe jako wzięty nauczyciel gry na fortepianie. W 1833 wyruszył w podróż artystyczną do Niemiec i Francji. W Dreźnie zaprezentował z powodzeniem swój Kwintet fortepianowy (prawdopodobnie op. 17), w Paryżu debiutował jako pianista i kompozytor, biorąc udział w wykonaniu swych wariacji na fortepian i orkiestrę; otrzymał wówczas godność członka Société Académique des Enfants d’Apollon; do Paryża powracał jeszcze kilkakrotnie w latach 1834, 1838, 1841, 1846–47 i być może w 1859. W 1836 wraz z Chopinem złożył wizytę Schumannowi w Lipsku; w następnym roku wystąpił w tamtejszym Gewandhausie, prawdopodobnie zarazem jako pianista i kompozytor. W latach 1840–44 nauczał gry na fortepianie w Instytucie Aleksandryjskim w Warszawie, występował też okazjonalnie jako pianista, m.in. w 1845 jako pierwszy wykonał publicznie w Warszawie Berceuse Chopina, a 8 I 1846 poprowadził swój koncert kompozytorski, który przeszedł bez echa. Podczas wizyty w Paryżu w latach 1846–47 czynił starania o wydanie zbioru swych 12 etiud na fortepian; Chopin, któremu były one dedykowane, dopomagał Nowakowskiemu w tych usiłowaniach, nie wiadomo jednak z jakim skutkiem, gdyż zachowane egzemplarze etiud pochodzą z lipskiej oficyny Kistnera. Do końca życia Nowakowski angażował się w inicjatywy warszawskiego środowiska muzycznego, m.in. w 1857 wszedł w skład komitetu organizacyjnego projektowanego w Warszawie konserwatorium, nawiązał kontakty z założonym 1 IV „Ruchem Muzycznym”, podjął współpracę z nowo otwartą oficyną G. Gebethner i Spółka (która w 1858 zainaugurowała działalność wydaniem utworu Nowakowskiego Sophie valse op. 47), dokonując korekt w wydaniu dzieł Chopina (Kompozycje na fortepian. Utwory Fryderyka Chopina, 6 t., 1863); w 1860 otrzymał godność członka honorowego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie; w 1861 został powołany na stanowisko profesora gry fortepianowej w Instytucie Muzycznym w Warszawie (od 1862 – jako profesor klasy wyższej). W 1863 udał się na kurację do czeskich Cieplic; w 1864 zrezygnował z wszystkich funkcji wskutek złego stanu zdrowia. 26 III 1865 odbył się w Warszawie z inicjatywy A. Münchheimera koncert na benefis Nowakowskiego.
Nowakowski, którego wizerunek jako „poczciwego Nowaka” utrwalił w swej korespondencji F. Chopin, należał do pierwszego rocznika studentów klasy kompozycji J. Elsnera w konserwatorium w Warszawie. W latach 1824–33 dał się poznać jako jeden z czołowych polskich symfoników tego okresu. Jego predylekcję do wielkich form ujawniają też kompozycje kameralne, z których zwłaszcza II Kwintet fortepianowy Es-dur op. 17 zdobył uznanie również za granicą. W następnych latach Nowakowski zrezygnował jednak całkowicie z tego typu twórczości, prawdopodobnie wskutek braku możliwości wykonywania. Oddał się wyłącznie komponowaniu utworów fortepianowych oraz pieśni, przeznaczonych dla potrzeb domowego muzykowania, licznie wydawanych w warszawskich oficynach wydawniczych.
Pełniejsza charakterystyka stylu i techniki kompozytorskiej Nowakowskiego natrafia na trudności w związku z zaginięciem większości jego wczesnych dzieł, m.in. symfonii, których zdekompletowane rękopisy znajdowały się do 1939 w zbiorach WTM. Jedyne jego większe dzieło, dostępne tylko w wyciągu fortepianowym Concertino As-dur na puzon i orkiestrę, wykazuje cechy wczesnoromantyczne, zgodne z estetyką właściwą muzyce środowiska warszawskiego lat 30. XIX w., a były to: zastosowanie wątków melodycznych uznanych za ludowe (krakowiak) lub narodowe (wariacje na temat piosenki Serce nie sługa z opery Kurpińskiego Zabobon, czyli Krakowiacy i górale) albo odpowiednich z uwagi na sytuację polityczną (elegia), obecność elementów stylu brillant oraz dążność do scalenia formalnego (jak we wczesnoromantycznym konzertstücku). Utwór ten zachował się do dziś w polskim repertuarze pedagogicznym. Większość fortepianowych kompozycji Nowakowskiego nosi cechy muzyki użytkowej lub salonowej, niektóre jednak (Wielki polonez patetyczny op. 11, Mazurek favorite G-dur op. 43) przeznaczone są dla wprawnych pianistów i łączą elementy techniki wirtuozowskiej oraz efekty typu orkiestrowego ze stylizacją polskiej muzyki ludowej. Sporą, ale nietrwałą popularnością cieszyły się pieśni Nowakowskiego, z których 3 romanse (1842) uznane zostały przez Moniuszkę za wzór właściwej deklamacji na terenie polskiej pieśni artystycznej.
Nowakowski był dobrym pianistą, ale o jego roli w dziejach polskiej pianistyki przy obecnym stanie badań wiadomo niewiele. W latach 1830–63 uchodził on natomiast za jednego z najwybitniejszych pedagogów gry fortepianowej w Warszawie. Do jego uczniów należeli m.in. E.S. Łodwigowski, K. Wernik i B. Borkowski.
Literatura: J. Krzyżanowski Józef Nowakowski, GMT 1865 nr 1 (nekrolog); M. Negrey Józef Nowakowski (1800–1865). Szkic do portretu z Chopinem w tle, w: Muzyka w kontekście kultury, księga pamiątkowa M. Tomaszewskiego, red. M. Janicka-Słysz, T. Malecka, K. Szwajgier, Kraków 2001.
Kompozycje:
Instrumentalne:
I Uwertura, 1824 (wyk. Warszawa 27 V 1825)
Koncert klarnetowy, wyk. Warszawa 7 III 1824
II Uwertura, 1825
I Symfonia, przed 1827, cz. I wyk. Warszawa 1846
II Symfonia, 1827, wyk. Warszawa 22 III 1830
III Uwertura, 1827
IV Uwertura, 1828
Thema und Variationen na fortepian i orkiestrę, wyk. Paryż 1833, wyd. Lipsk b.r. Zimmermann – wszystkie zaginione
Grand Quintuor Es-dur op. 17 na fortepian, skrzypce, altówkę, wiolonczelę i kontrabas, wyd. Lipsk po 1840 F. Kistner, wyd. nowe, oprac. A. Wróbel, Kraków 2. wyd. 2010
Concertino As-dur na puzon i orkiestrę, zachowany wyciąg fortepianowy, wyd. Brema b.r. A.E. Fischer, wyd. nowe Kraków 1953, 3. wyd. 1982
2 kwintety fortepianowe – I op. 10 (dedyk. carowi Mikołajowi I), wyd. Warszawa 1833 (?), II Es-dur op. 17, wyk. Drezno 1833, wyd. Paryż lub Lipsk 1857 (?)”,
Kwartet smyczkowy, Trio fortepianowe, Duo na skrzypce i fortepian, dedykowane K. Lipińskiemu, zaginione
około 200 utworów fortepianowych, w tym:
Rondeau pour la Polonaise na fortepian op. 1, wyd. Warszawa 1825
Rondo pour le pianoforte A-dur op. 2, wyd. Lipsk ok. 1828 Hofmeister
Rondo pour le pianoforte E-dur op. 3, wyd. Lipsk ok. 1828 Hofmeister
12 études pour le piano op. 25, wyd. Lipsk ok. 1847 F. Kistner (dedykowane F. Chopinowi)
Zachęta dla młodzieży / Les encouragements de la jeunesse op. 44 na fortepian, 12 etiud na tematach polskich pieśni, wyd. Warszawa 1856 G. Sennewald
18 walców (6 zachowanych, m.in. Sophie valse op. 47, wyd. Warszawa 1858 G. Gebethner i Spółka) na fortepian
Etude trille op. 53 na fortepian, wyd. Warszawa 1859 M. Glücksberg
60 mazurków na fortepian (44 zachowane, m.in. Wielki mazur-kujawiak op. 38, wyd. Warszawa 1859 G. Gebethner i Spółka, Mazurek favorite G-dur op. 43, po 1852)
miniatury na fortepian, m.in. Elegia op. 37, Barkarola op. 42, Papillon op. 54, wyd. Warszawa 1859 M. Glücksberg
5 cykli kontredansów (4 zachowane) na fortepian
marsze na fortepian, m.in. marsz żałobny Wieniec cierniowy op. 60, wyd. Warszawa 1861 Gebethner i Wolff
49 polonezów na fortepian (22 zachowanych, m.in. Wielki polonez patetyczny op. 11)
polki na fortepian
anglezy na fortepian
wariacje na fortepian
nokturny na fortepian
fantazje i parafrazy z oper S. Moniuszki na fortepian
Wokalne:
ok. 60 pieśni solowych, w tym: romanse, m.in. Dwie brzózki, 3 romanse (1. Pieśń z gondoli, 2. Cicha łza, 3. Nieczuła), wyd. Berlin 1842; nr 1 i 2 wyd. również w zbiorze 7 śpiewów polskich op. 50, Warszawa 1859 Gebethner i Wolff; Niepewność, ok. 1822 (?), wyd. Warszawa 1860 Fleck; 12 śpiewów polskich, wyd. Warszawa 1870 Kaufmann
ballady, m.in. Ballada dla pani Kalergis op. 33, wyd. Lipsk; Dziewica alpejska. Ballada dla panny Anny Wołków; mazurki, m.in. do sł. K. Kucza – Mazur o Wiśle, Mazurek dla panny Hołossy, Niebieskie oczy, wyd. Warszawa 1857 G. Sennewald
Ave Maria op. 48, wyd. Warszawa 1858 Gebethner i Wolff
Wzniesienie myśli do Boga op. 49, wyd. Warszawa 1858
utwory na chór a cappella, m.in. Hymn do Bogarodzicy, wyd. Warszawa 1861 Gebethner i Wolff
Wspieraj mnie modlitwą, wyd. Warszawa 1861 R. Friedlein
Wokalno-instrumentalne:
utwory na chór i organy
Opracowania:
Polonez As-dur op. 53 na orkiestrę F. Chopina
Erlkönig, ballada F. Schuberta na orkiestrę, (wyk. Warszawa 8 I 1846)
3 kwintety smyczkowe na trio fortepianowe G. Onslowa
arie i pieśni S. Moniuszki, I. Komorowskiego ma fortepian
Praca:
Szkoła na fortepian według cenniejszych autorów z dodaniem ćwiczeń własnego układu (wg Méthode de piano F. Hüntena), Warszawa 1847, Spiess