Nowakowski, Józef

Nowakowski Józef, *16 IX 1800 Koryciska (parafia Mniszek k. Radomia), †27 VIII 1865 Warszawa, polski kompozytor i pianista. Od urodzenia pozostawał na wychowaniu swego ojca chrzestnego J. Skibińskiego, kapelmistrza w opactwie cystersów w Wąchocku; pod jego kierunkiem uczył się tam m.in. gry na fortepianie oraz śpiewu, pobierał też lekcje gry na rogu i puzonie. Od ok. 1813 był członkiem kapeli klasztornej, następnie waltornistą w kapeli kościelnej farnego w Radomiu i w kapeli katedralnej w Sandomierzu. Jako kilkunastoletni chłopiec został nauczycielem gry fortepianowej u starosty J. Karczewskiego w Ciepielowie k. Zwolenia. W latach 1821–26 studiował w konserwatorium w Warszawie u J. Elsnera (kompozycję), W. Würfla (grę na fortepianie) i M. Winena (grę na klarnecie); z rekomendacji Elsnera w 1823 ukazał się w Warszawie zbiór jego marszów na fortepian, zaś w 1825 Rondeau pour la Polonaise op. 1, od 1826 był w sprzedaży także w Lipsku (B & H). 7 III 1824 wykonano w Warszawie Koncert klarnetowy Nowakowskiego. 17 XII wraz z T. Nideckim i J. Stefanim otrzymał pochwałę dyrekcji konserwatorium za postępy w nauce kompozycji, a 27 V 1825 na otwartym koncercie w konserwatorium odegrano pierwszą z jego uwertur; obecny na tym koncercie S. Staszic złożył młodemu twórcy gratulacje. W czasie studiów Nowakowski zawiązał bliską przyjaźń z F. Chopinem, który wybrał jego II Symfonię na inaugurację swego 2. publicznego koncertu (22 III 1830). Po wyjeździe Chopina Nowakowski  utrzymywał stały kontakt z jego rodziną w Warszawie, gdzie osiadł na stałe jako wzięty nauczyciel gry na fortepianie. W 1833 wyruszył w podróż artystyczną do Niemiec i Francji. W Dreźnie zaprezentował z powodzeniem swój Kwintet fortepianowy (prawdopodobnie op. 17), w Paryżu debiutował jako pianista i kompozytor, biorąc udział w wykonaniu swych wariacji na fortepian i orkiestrę; otrzymał wówczas godność członka Société Académique des Enfants d’Apollon; do Paryża powracał jeszcze kilkakrotnie w latach 1834, 1838, 1841, 1846–47 i być może w 1859. W 1836 wraz z Chopinem złożył wizytę Schumannowi w Lipsku; w następnym roku wystąpił w tamtejszym Gewandhausie, prawdopodobnie zarazem jako pianista i kompozytor. W latach 1840–44 nauczał gry na fortepianie w Instytucie Aleksandryjskim w Warszawie, występował też okazjonalnie jako pianista, m.in. w 1845 jako pierwszy wykonał publicznie w Warszawie Berceuse Chopina, a 8 I 1846 poprowadził swój koncert kompozytorski, który przeszedł bez echa. Podczas wizyty w Paryżu w latach 1846–47 czynił starania o wydanie zbioru swych 12 etiud na fortepian; Chopin, któremu były one dedykowane, dopomagał Nowakowskiemu w tych usiłowaniach, nie wiadomo jednak z jakim skutkiem, gdyż zachowane egzemplarze etiud pochodzą z lipskiej oficyny Kistnera. Do końca życia Nowakowski angażował się w inicjatywy warszawskiego środowiska muzycznego, m.in. w 1857 wszedł w skład komitetu organizacyjnego projektowanego w Warszawie konserwatorium, nawiązał kontakty z założonym 1 IV „Ruchem Muzycznym”, podjął współpracę z nowo otwartą oficyną G. Gebethner i Spółka (która w 1858 zainaugurowała działalność wydaniem utworu Nowakowskiego Sophie valse op. 47), dokonując korekt w wydaniu dzieł Chopina (Kompozycje na fortepian. Utwory Fryderyka Chopina, 6 t., 1863); w 1860 otrzymał godność członka honorowego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie; w 1861 został powołany na stanowisko profesora gry fortepianowej w Instytucie Muzycznym w Warszawie (od 1862 – jako profesor klasy wyższej). W 1863 udał się na kurację do czeskich Cieplic; w 1864 zrezygnował z wszystkich funkcji wskutek złego stanu zdrowia. 26 III 1865 odbył się w Warszawie z inicjatywy A. Münchheimera koncert na benefis Nowakowskiego.

Nowakowski, którego wizerunek jako „poczciwego Nowaka” utrwalił w swej korespondencji F. Chopin, należał do pierwszego rocznika studentów klasy kompozycji J. Elsnera w konserwatorium w Warszawie. W latach 1824–33 dał się poznać jako jeden z czołowych polskich symfoników tego okresu. Jego predylekcję do wielkich form ujawniają też kompozycje kameralne, z których zwłaszcza II Kwintet fortepianowy Es-dur op. 17 zdobył uznanie również za granicą. W następnych latach Nowakowski zrezygnował jednak całkowicie z tego typu twórczości, prawdopodobnie wskutek braku możliwości wykonywania. Oddał się wyłącznie komponowaniu utworów fortepianowych oraz pieśni, przeznaczonych dla potrzeb domowego muzykowania, licznie wydawanych w warszawskich oficynach wydawniczych.

Pełniejsza charakterystyka stylu i techniki kompozytorskiej Nowakowskiego natrafia na trudności w związku z zaginięciem większości jego wczesnych dzieł, m.in. symfonii, których zdekompletowane rękopisy znajdowały się do 1939 w zbiorach WTM. Jedyne jego większe dzieło, dostępne tylko w wyciągu fortepianowym Concertino As-dur na puzon i orkiestrę, wykazuje cechy wczesnoromantyczne, zgodne z estetyką właściwą muzyce środowiska warszawskiego lat 30. XIX w., a były to: zastosowanie wątków melodycznych uznanych za ludowe (krakowiak) lub narodowe (wariacje na temat piosenki Serce nie sługa z opery Kurpińskiego Zabobon, czyli Krakowiacy i górale) albo odpowiednich z uwagi na sytuację polityczną (elegia), obecność elementów stylu brillant oraz dążność do scalenia formalnego (jak we wczesnoromantycznym konzertstücku). Utwór ten zachował się do dziś w polskim repertuarze pedagogicznym. Większość fortepianowych kompozycji Nowakowskiego nosi cechy muzyki użytkowej lub salonowej, niektóre jednak (Wielki polonez patetyczny op. 11, Mazurek favorite G-dur op. 43) przeznaczone są dla wprawnych pianistów i łączą elementy techniki wirtuozowskiej oraz efekty typu orkiestrowego ze stylizacją polskiej muzyki ludowej. Sporą, ale nietrwałą popularnością cieszyły się pieśni Nowakowskiego, z których 3 romanse (1842) uznane zostały przez Moniuszkę za wzór właściwej deklamacji na terenie polskiej pieśni artystycznej.

Nowakowski był dobrym pianistą, ale o jego roli w dziejach polskiej pianistyki przy obecnym stanie badań wiadomo niewiele. W latach 1830–63 uchodził on natomiast za jednego z najwybitniejszych pedagogów gry fortepianowej w Warszawie. Do jego uczniów należeli m.in. E.S. Łodwigowski, K. Wernik i B. Borkowski.

Literatura: J. Krzyżanowski Józef Nowakowski, GMT 1865 nr 1 (nekrolog); M. Negrey Józef Nowakowski (1800–1865). Szkic do portretu z Chopinem w tle, w: Muzyka w kontekście kultury, księga pamiątkowa M. Tomaszewskiego, red. M. Janicka-Słysz, T. Malecka, K. Szwajgier, Kraków 2001.