Morricone, Ennio

Morricone [-k’o:nɛ] Ennio, *10 XI 1928 Rzym, †6 VII 2020, włoski kompozytor i aranżer. Studiował w Conservatorio di Santa Cecilia w Rzymie grę na trąbce u U. Semproniego (dyplom 1946), instrumentację u A. d’Elii (dyplom 1952) i kompozycję u G. Petrassiego (dyplom 1954). Grał na trąbce w rozmaitych zespołach i nocnych klubach Rzymu, pisał piosenki i aranżacje utworów popularnych dla RAI, a od końca lat 50. do połowy 60. również dla firmy fonograficznej RCA. W 1958 uczestniczył w Międzynarodowych Letnich Kursach Nowej Muzyki w Darmstadcie. Od 1965 do połowy lat 80. działał (m.in. jak trębacz i flecista; w latach 1983–85 członek zarządu) w założonej przez F. Evangelistiego awangardowej grupie improwizacyjnej Nuova Consonanza, na działalność której wpływ wywarli m.in. J. Cage, K. Stockhausen, P. Boulez, La Monte Young, aleatoryzm, serializm, muzyka konkretna, popularna, free jazz – co dało mu możliwość dokonywania eksperymentów brzmieniowych i odkrywania nowych jakości kolorystycznych, które wykorzystywał następnie w swoich utworach. Był współzałożycielem ośrodka badawczego Istituto di Ricerca per il Teatro Musicale w Rzymie (1984). W latach 1991–96 wraz z S. Micelim prowadził kursy muzyki filmowej w Accademia Musicale Chigiana w Sienie.

Od 2001 roku Morricone występował z orkiestrą i chórem jako dyrygent na licznych koncertach w Europie, Azji i obu Amerykach, prezentując swoją muzyką filmową i klasyczną. Nawiązał stałą współpracę z orkiestrą Roma Sinfonietta, z którą nagrywał swoje utwory i koncertował w prestiżowych salach Włoch, Londynu, Tokio, Osaki, w budynku ONZ w Nowym Jorku, jak też z orkiestrą i chórem Accademia Nazionale di Santa Cecilia. W 2015 w Rzymie z Roma Sinfonietta oraz chórami Accademia di Santa Cecilia i Opery rzymskiej dokonał prawykonania Missa Papae Francisci. Występował ponadto z zespołami La Scali w Mediolanie, teatrów operowych w Rzymie i Budapeszcie, Orquesta Nacionales de España, Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, London Symphony Orchestra i innymi. W 2013 z okazji 50-lecia kariery filmowej odbył z zespołem tournée My Life in Music (m.in. Moskwa, Wiedeń, Londyn, Amsterdam, Berlin, Budapeszt, Santiago), które wznowił w 2015 (20 koncertów w 12 krajach europejskich). Kilkakrotnie odwiedził Polskę.

Morricone od początku kariery komponował muzykę zarówno dla sali koncertowej, którą określał mianem „musica assoluta”, jak i (niekiedy pod pseudonimem Dan Salvio i Leo Nichols) dla radia, TV, teatru, rewii, reklam. Pisał i aranżował piosenki – w tym słynne Se telefonando i Ogni volta – dla Mario Lanzy, Miny, Mireille Mathieu, Paula Anki, Dalidy, Françoise Hardy, Milvy, Rity Pavone, Hayley Westenry, Morriseya, Johna Zorna, Céline Dion i wielu innych. Jego dorobek w dziedzinie muzyki „absolutnej” obejmuje ok. 150 utworów orkiestrowych, kameralnych, solowych, chóralnych, wokalno-instrumentalnych, operę, mszę, koncerty solowe. Zasłynął jednak przede wszystkim jako kompozytor muzyki filmowej. Stworzył ścieżki dźwiękowe do ponad 500 filmów i seriali. Współpracę z kinem rozpoczął w 1961 (Il federate, reż. L. Salce), w 1964 skomponował muzykę do Per un pugno di dollari w reżyserii S. Leonego — pierwszego z tzw. spaghetti westernów, które przyniosły mu międzynarodowy rozgłos i otworzyły drogę do współpracy z wieloma reżyserami (M. Bolognini, G. Montaldo, G. Pontecorvo, P.P. Pasolini, D. Argento, B. Bertolucci), od lat 70. również hollywoodzkimi. W 1988 roku film Cinema Paradiso zapoczątkował długoletnią współpracę Morriconego z Giuseppe Tornatorem (ich ostatni wspólny obraz, La corrispondenza, powstał w 2016).

Muzyka Morriconego wymyka się próbom jednoznacznego przyporządkowania stylistycznego. Kompozytor należał do przedstawicieli rzymskiej awangardy lat 50., jego droga artystyczna miała początek w muzyce eksperymentalnej. W Darmstadcie zetknął się ze Stockhausenem, Boulezem, M. Kagelem, B. Maderną, L. Nono i czerpał inspiracje z ich dzieł. Wczesne utwory filmowe Morriconego miały całkowicie odmienny charakter niż koncertowe, reprezentujące nurt awangardowego radykalizmu, w latach późniejszych jednak kompozytor zaczął łączyć elementy stylistyczne obu nurtów, konsekwentnie dążąc do ich syntezy. Wykorzystywał rozmaite źródła inspiracji i środki wyrazu — w Misji przykładowo sięgnął do muzyki sakralnej i melodii indiańskich, w serii spaghetti westernów wprowadził efekty dźwiękowe takie jak gwizd, krzyk, wokalizy, szept, płacz, wycie kojotów, stukot kopyt, wzbogacił instrumentarium o gitarę elektryczną, harmonijkę ustną, fletnię Pana, drumlę, organy. Zarówno w swojej muzyce filmowej, jak i koncertowej umiejętnie splatał elementy muzyki chóralno-symfonicznej, operowej, konkretnej, popularnej, folkowej, rockowej, elektronicznej, serializmu (Distanze, Musica per 11 violini), minimalizmu. W wielu utworach (np. Bambini del mondo) operował tzw. „techniką modułową”.

Morricone otrzymał liczne nagrody, w tym dwukrotnie Oscara: honorowego, za wkład w sztukę muzyki filmowej (2007) i za muzykę do westernu The Hateful Eight Q. Tarantina (2016), ponadto 5 nominacji do Oscara (muzyka do Niebiańskie dni, 1979; Misja, 1987; Nietykalni, 1988; Bugsy, 1992; Malena, 2001), nagrody British Academy of Film & Arts – BAFTA (Niebiańskie dni, Pewnego razu w Ameryce, Misja, Nietykalni, Cinema Paradiso, Nienawistna ósemka), nagrody Grammy (Nietykalni, Pewnego razu w Ameryce, 2009 Grammy Hall of Fameza za ścieżkę dźwiękową do Dobry, zły i brzydki, 2014 Grammy Trustees Award za wybitny wkład w dziedzinę nagrań muzycznych), 1999 Felixa za „europejski wkład do kinematografii światowej”, Złote Globy (Misja, The Legend of 1900, Nienawistna ósemka), nagrody American Society of Composers, Authors & Publishers – ASCAP (Nietykalni, Na linii ognia, Wilk, 1994 Life Achievement Award), 2 European Film Awards, nagrodę im. E.W. Korngolda (1999). W 1992 został uhonorowany we Francji tytułem oficerskim L’Ordre des Arts et des Lettres, w 2009 tytułem kawalerskim Orderu Legii Honorowej, w 2008 Orden al Mérito Artístico y Cultural Pablo Neruda w Chile, tytułem Komandora, Wielkiego Oficera i Kawalera Krzyża Wielkiego Ordine al Merito della Repubblica Italiana (1995, 2005, 2017), w 2019 Złotym Medalem od Papieża Franciszka, w 2020 Nagrodą Księżnej Asturii. W 2020 senat Republiki Włoskiej przyznał mu nagrodę Genio ed Eccellenza Italiana nel Mondo. Od 1996 był członkiem Accademia Nazionale di Santa Cecilia.

Literatura: A. i J. Lhassa Ennio Morricone. Biographie, Lozanna 1989; The Ennio Morricone Musicography, oprac. H.J. de Boer i M. van Wouw, Amsterdam 1990; S. Miceli Morricone, la musica, il cinema, Mediolan 1994, wyd. niem. Essen 2002; Ch. Leinberger Ennio Morricone’s „The Good, the Bad and the Ugly”, Lanham–Oksford 2004; Th. Wagner F. Evangelisti und die Improvisationsgruppe Nuova Consonanza, Saarbrücken 2004; Morricone. Cinema e oltre, red. G. Lucci, Mediolan 2007; Ch. Leinberger The Dollars Trilogy. „There are Two Kinds of Westerns Heroes, My Friend!”, w: Music in the Western, red. K. Kalinak, Nowy Jork 2012; G. Heldt i in. Ennio Morricone, Monachium 2013; S. Miceli Leone, Morricone and the Italian Way to Revisionist Westerns, w: The Cambridge Companion to Film Music, Cambridge 2016; J.-B. Collombin Ennio Morricone. Perspective d’une oeuvre, Paryż 2016; Ennio Morricone: In His Own Words. Ennio Morricone in conversation with Alessandro De Rosa, tłum. angielskie M. Corbella, Nowy Jork 2019; F. Sciannameo Reflections on the Music of Ennio Morricone. Fame and Legacy, Lanham–Londyn 2020.