Medtner, Nikołaj

Medtner, Metner, Nikołaj Karłowicz, *5 I 1880 (24 XII 1879) Moskwa, †13 XI 1951 Londyn, rosyjski kompozytor i pianista. Wywodził się z rodziny o tradycjach muzycznych, pochodzenia niemieckiego: matka Medtnera, śpiewaczka, była jego pierwszą nauczycielką gry na fortepianie, następnie uczył się pod kierunkiem wuja, organisty F. Gedikego. W latach 1892–1900 studiował grę na fortepianie w konserwatorium w Moskwie, które ukończył z wyróżnieniem; początkowo uczył się u Gallego i P. Pabsta, od 1897 u W. Sapielnikowa, a w latach 1898–1900 u W. Safonowa. Prywatnie studiował także kompozycję u A. Areńskiego i S. Taniejewa, lecz jako kompozytor był właściwie autodydaktą. W 1900 odniósł sukces na międzynarodowym konkursie im. An. Rubinsteina w Wiedniu, był również laureatem nagrody im. Glinki. W latach 1901–02 odbył tournée koncertowe po Europie, zyskując opinię jednego z najwybitniejszych pianistów swej generacji. Koncertował w Rosji, a od 1904 ponownie za granicą, wykonując utwory Beethovena, Schumanna, Chopina, Czajkowskiego i in.; akompaniował także na wokalnych recitalach śpiewaczek. W latach 1909–10 oraz 1915–21 uczył gry na fortepianie w konserwatorium w Moskwie. Rok 1910 był dla Medtnera przełomowy – S. Kusewicki zaproponował mu współpracę z Russischer Musikverlag (założonym w 1909 w Berlinie), a także poznał S. Rachmaninowa; do przyjaciół Medtnera należeli również L. Stokowski oraz pianiści A. Aleksander i E. Ides. W 1921 opuścił kraj, idąc w ślady innych muzyków rosyjskich (S. Rachmaninowa, A. Greczaninowa, S. Kusewickiego, F. Szalapina i in.); odwiedził Rosję tylko raz, podczas tournée koncertowego w 1927 (Moskwa, Leningrad, Kijów, Charków, Odessa). Osiedlił się w Berlinie, a w 1925 – po podróży koncertowej po Europie, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie – zamieszkał w Enghien-les-Bains w pobliżu Paryża. Medtner zyskał sławę w paryskim środowisku muzycznym jako wybitny pianista, lecz ze względu na zachowawczą postawę artystyczną jego twórczość kompozytorska nie była ceniona; znalazła ona jednak uznanie w innych stolicach europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (Amerykę odwiedził ponownie w latach 1929–30). Zimą 1935 opuścił Francję i osiedlił się w Golders Green k. Londynu, gdzie (poza przerwą w czasie wojny, kiedy przebywał w Warwickshire) pozostał do końca życia. W 1928 Royal Academy of Music nadała mu tytuł honorowego członka; został także uhonorowany przez Royal Philharmonie Society. 5 VI 1944 dał koncert dobroczynny na rzecz pomocy zniszczonej wojną Rosji, na którym wykonał kompozycje Glinki, Czajkowskiego, Szostakowicza i własne. Choroba serca zmusiła go do zaniechania działalności koncertowej. Dzięki Medtner Society (założonej w 1946 w Anglii) została nagrana w wykonaniu (lub przy współudziale) Medtnera większość jego utworów fortepianowych i kameralnych, pieśni oraz koncertów. Kompozycje Medtnera publikowano w Rosji i w krajach Europy Zachodniej, m.in. w wydawnictwach: Russischer Musikverlag, Jurgenson, Novello, Zimmermann.

Medtner uważany był za jednego z najwybitniejszych twórców muzyki fortepianowej na początku XX w., porównywano go do Rachmaninowa i Skriabina w związku z pokrewnym, patetycznym tonem jego muzyki, silną ekspresją oraz skłonnością do ostrych kontrastów. Współcześni nazywali go „rosyjskim Brahmsem”; wynikało to z akademickiego charakteru twórczości Medtnera, utrzymanej w stylu późnoromantycznym oraz czerpania wzorów z muzyki okresu klasycyzmu. Szczególnie cenił go Rachmaninow za skłonność do klasycznej prostoty i jasności oraz technikę kontrapunktyczną. Inwencja Medtnera w tworzeniu różnorodnych tematów oraz eksperymenty rytmiczne (synkopacje, rytmy przechodnie) wyprzedziły poszukiwania Rachmaninowa w tej dziedzinie. W muzyce Medtnera zaznacza się wpływ estetyki Taniejewa, lecz jego utwory mają bardziej kameralny charakter. Swoje poglądy na temat współczesnej twórczości kompozytorskiej Medtner zawarł w książce Muza i moda (1935). Miał on negatywny stosunek do najnowszych tendencji w sztuce XX w., którą ogarnął „modernistyczny chaos”; pisząc o przejawach duchowego rozkładu i utracie moralno-wychowawczego znaczenia muzyki kreślił pesymistyczną wizję upadku muzyki. Odrzucał zdecydowanie impresjonizm, ale także monumentalny styl późnego romantyzmu (R. Straussa uważał za ostatniego wielkiego kompozytora XX w.). Taka postawa ideowo-artystyczna nadała jego muzyce specyficzny rys tragizmu. Wyraźnie splatają się w twórczości Medtnera dwie tradycje kulturowe – niemiecka i rosysjka. Początkowo kompozytor pozostawał pod wpływem stylu Brahmsa i Schumanna, co wyraża się w klarownej formie, typie brzmienia, a nawet sposobie notacji muzycznej i doborze tytułów w miniaturach fortepianowych. Melodyka utworów Medtnera. natomiast bliska jest intonacji rosyjskich pieśni ludowych, lecz w trakcie rozwoju utworu wzbogacona złożoną siecią figuracji i splotów linii ornamentalnych; polifonizacja faktury, swoista „linearność” – przedkładanie rysunku melodycznego nad barwę – stanowi cechę indywidualnego stylu kompozytora. Pozostając w ramach tonalnej harmonii Medtner wprowadza skomplikowane następstwa akordów, zaskakujące, nieoczekiwane zawieszenia i rozwiązania. Główną dziedziną twórczości Medtnera była muzyka fortepianowa, komponowana zapewne z myślą o własnej działalności koncertowej (ok. 130 utworów solowych, 3 koncerty fortepianowe). Po 1906 styl fortepianowy Medtnera charakteryzuje się szczególnym wirtuozostwem i ciemnym kolorytem brzmienia w niskim rejestrze, częstymi zaleceniami gry „tenebroso”. Kompozytor wprowadzał typowe dla rosyjskiego folkloru muzycznego melodyczne i harmoniczne motywy, nieregularne rytmy, tematykę baśniową i gatunek bajki (Russian Round Dance op. 58 nr 1, Der Bettler z op. 54). Charakterystyczną cechą muzyki Medtnera jest integracja tematyczna, stosowana również w obrębie większych form – sonat i koncertów (np. I Koncert fortepianowy c-moll op. 33, Sonata g-moll op. 22). Preferowanymi przez Medtnera gatunkami muzycznymi były sonata i bajka. Jego 15 sonat fortepianowych, jest bardzo zróżnicowanych pod względem formy i charakteru muzyki. Kompozytor swobodnie traktował cykl sonatowy, odstępując od typowego układu i ilości części. Pełny 4-częściowy cykl stanowi jedynie Sonata f-moll op. 5 (najwcześniejsza), w nastepnych sonatach liczba części zmniejsza się, a różnorodność motywiczno-tematyczna ulega ograniczeniu (np. w Sonacie e-moll op. 25 nr 2). Niektóre sonaty mają tytuły programowe związane z nastrojem lub charakterem utworu. Skróconym typem sonat są jednoczęściowe, lakoniczne kompozycje o lirycznym nastroju (Sonata triada z op. 11, Sonata reminiscenza z 1. cyklu Zabytyje motiwy op. 38) oraz pokrewne charakterem – niewielkie i równie proste, 2- lub 3-częściowe utwory, np. Sonata-skazka c-moll op. 25 nr 1, Sonate-Idylle C-dur op. 56. W bajkach (39 utwory) liryczność połączona została z epicko-powieściowym, niekiedy dramatycznym wydźwiękiem. Niektóre z nich mają programowe tytuły, np. Skazka elfów z op. 48, Vögleins Märchen, Der Leierkastenmann i Der Bettler z op. 54, Russkaja skazka op. 42 nr 1. Niekiedy tematyka zaczerpnięta została z utworów klasycznej literatury, np. op. 14 nr 1 z Hamleta, op. 35 nr 4 z Króla Lira. Element programowy w muzyce jednak wyraża się zwykle w ogólnym nastroju, a nie w szczegółowej ilustracyjności. Koncerty fortepianowe op. 33, 50 i 60 odznaczają się dramatycznym patosem (zwł. I Koncert), zdradzają wpływy stylu pianistycznego Rachmaninowa. W wokalnej muzyce Medtnera odzwierciedlają się tendencje charakterystyczne dla kameralnej muzyki wokalnej z początków XX w. Kompozytor położył wielki nacisk na deklamacyjny przekaz tekstu oraz podniósł rangę partii fortepianu, do roli równorzędnego partnera w realizacji utworu. Dzięki pomocy swego starszego brata Emila Medtnera (1872–1936), literata, filozofa, kulturoznawcy i wydawcy, oraz poznaniu środowiska moskiewskich symbolistów, Medtner z dużym znawstwem dobierał teksty poetyckie, a jego ulubionymi poetami byli: A. Puszkin (32 romanse), J.W. Goethe (30 romansów) i F. Tiutczew (15 romansów). Napisał także szereg utworów do wierszy M. Lermontowa, A. Feta, H. Heinego i J. Eichendorffa. Wśród licznych romansów, formy typowej dla muzyki rosyjskiej XIX w., na szczególną uwagę zasługują Biessonnica (słowa F. Tiutczew), Pochoronnaja piesnia, Cwietok zasochszyj (słowa A. Puszkin), w których kompozytor stworzył doskonale nastrój odpowiadający treści poetyckiej. Wśród współczesnych twórczość kompozytorska Medtnera nie zyskała szerokiego oddźwięku, a demonstracyjne okazywanie negacji wszelkich nowatorskich poszukiwań przyczyniło się do twórczego osamotnienia kompozytora, szczególnie w ostatnim okresie życia. Dopiero na początku lat 70. wzrosło zainteresowanie muzyką Medtnera, zwłaszcza sonatami fortepianowymi, (dysertacje doktorskie), a autorskie nagrania utworów stanowią obecnie wzór ich interpretacji.

Literatura: Nikołaj Karłowicz Medtner Pis’ma, red. Z.A. Apietian, Moskwa 1973; H.S. Gerstlé The Piano Music of Nikołaj Medtner, „The Musical Quarterly” X, 1924; AJ. Swan Medtner and the Musie of Our Time, „Music and Letters” VIII, 1927; W. Jakowlew Nikołaj Karłowicz Medtner, Moskwa 1927; R. Holt Medtner and his Music, Londyn ok. 1948; M. Boyd Medtner Reconsidered, „The Monthly Musical Record” LXXXII, 1952; Nikołaj Medtner (1879–1951). A Tribute to his Art and Personality, red. R. Holt, Londyn 1955; B. Pinsonneault Nikołaj Medtner Pianiste, compositeur. 1879–1951, Montreal 1956; G. Szniejerson Nowoje o Medtner., „Sowietskaja Muzyka” 1956 nr 7; J. Frank Rachmaninow and Medtner A Comparison, „Musical Opinion” LXXXI, 1958; I. Zietiel Nikołaj Karłowicz Medtner (matieriały i zamietki o żyzni i koncertnoj diejatielnosti), w: Nauczno-mietodiczeskije zapisy Uralskoj konsierwatorii, Swierdłowsk 1959; I. Zietiel Iz pieriepiski Nikołaja Medtnera i S. Rachmaninowa, „Sowietskaja Muzyka” 1961 nr 11; P.I. Wasiljew Fortiepjannyje sonaty Medtnera., Moskwa 1962; M. Boyd The Songs of Nikołaj Medtner, „Music and Letters” XLVI, 1965; J. Dolinskaja Nikołaj Medtner Monograficzeskij oczerk, Moskwa 1966; T. Malikowa Originalnyje czerty u garmonii Medtnera, w: Tieorieticzeskije problemy muzyki XX wieka, red. J. Tiulin, Moskwa 1967; A.J. Swan Das Leben Nikołaj Medtners, „Musik des Ostens” IV, 1967; O. Sokołow Forma w tworczestwie Medtnera, w: Woprosy tieorii muzyki, red. S. Skriebkow, Moskwa 1968; J. Tiulin, A. Swan, P. Wasiljew Iz wospominanij o Nikołaj Karłowicz Medtner, „Sowietskaja Muzyka” 1972 nr 7; E. Hughes, B. Martyn, G. Stonehill Medtner Recordings oraz E. Iles Medtner, Friend and Master, „Recorded Sound” 1978 nr 70–71; H. Milne Nikołaj Medtner. A Centenary Appraisal, „Musie and Musicians” XXVIII, 1980.