Kremer, Józef

Kremer Józef, *22 II 1806 Kraków, †2 VI 1875 Kraków, polski filozof, estetyk, historyk sztuki. W 1823 wstąpił na wydział prawny uniwersytetu w Krakowie; zainteresowania filozoficzne pogłębiał u J. Bantkiego, J. Jankowskiego. W 1828 wyjechał do Berlina, gdzie w latach 1828–29 uczęszczał na wykłady Hegla. Studia kontynuował w Heidelbergu (1829), Paryżu (1829–30) m.in. u A.F. Villemaina, V. Cousina. W 1830 otrzymał stopień dra obojga praw uniwersytetu w Krakowie. W 1835 Z.A. Helcel powierzył Kremerowi opiekę nad działem filozoficznym w „Kwartalniku Naukowym”, gdzie w latach 1835–36 zamieścił streszczenie Encyklopedii nauk filozoficznych Hegla w artykule Rys filozoficzny umiejętności. W 1843 opublikował tom 1 Listów z Krakowa, w których sformułował założenia własnej estetyki. Od 1847 był związany z uniwersytetem w Krakowie, w 1849 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie Wykładu systematycznego filozofii obejmującego wszystkie jej części, w 1851 został profesorem filozofii, w latach 1870–71 rektorem uniwersytetu w Krakowie. W latach 1853–74 był profesorem estetyki i historii sztuki w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Wyraz swojej fascynacji sztuką, jej historią i filozofią dał w dwóch kolejnych tomach Listów z Krakowa. Ich kontynuacją było 6 tomów Podróży do Włoch – analityczne, historyczne i stylo-krytyczne studium sztuki włoskiej.

Kremer przejął od Hegla rozumienie sztuki jako sposobu przejawiania się ducha w „postaci zmysłowej”. Inaczej pojmuje Absolut, utożsamia go z Bogiem osobowym. Według Kremera sztuka nie jest tylko „emanacją Absolutu” (Schelling), człowiek dzięki nieograniczonej fantazji może, podobnie jak Bóg, stwarzać odrębny, autonomiczny świat sztuki. Przed Kremerem w polskiej literaturze jedynie M.K. Sarbiewski sugerował podobieństwo twórcy do Boga, ale wyłącznie na przykładzie poety. U Kremera dotyczy to również artystów w dziedzinie sztuk plastycznych, muzyki, tańca.

Kremer poruszał następujące zagadnienia: cechy muzyki, istota przeżycia muzycznego, wykonanie muzyczne, proces twórczy, działanie, funkcje i rodzaje muzyki. Muzyka to według Kremera „rozmowa ducha z samym sobą”. Kremer, wykorzystując sposób dowodzenia i argumenty Hegla, opisał właściwości muzyczne na podstawie ontologicznej analizy dźwięku. Przeprowadził porównanie między przemijaniem w czasie „dziejów wewnętrznych ducha” a istotą muzyki. Podejmując w estetyce muzycznej wątek pitagorejsko-leibnizowski, uważa, że muzyka nie jest tylko „realnym samoliczeniem duszy” (Schelling), ale „matematyką uczuć”. Kremer uwypukla jeden z fundamentalnych w estetyce muzycznej XIX w. toposów: analogię między kompozycją muzyczną, jej harmonią a „kompozycją wiekuistą”, jaką jest wszechświat. Słuchanie muzyki opisuje jako stan bliski kontemplacji religijnej. W procesie twórczym podkreśla funkcję natchnienia, gani nadmierną spekulację, ale za nieodzownie konieczną uznaje fazę samego komponowania, tj. „układania” dzieła. Dlatego nie akceptuje popularnej w XIX w. improwizacji jako sposobu kreacji dzieła muzycznego.

W dziejach fantazji artystycznej Kremera – w odróżnieniu od Hegla i F.T. Vischera – wydziela tylko dwie wielkie epoki obejmujące twórczość: 1. ludów niechrześcijańskich: a) wschodu, b) klasycznej Grecji i Rzymu; 2. ludów chrześcijańskich: a) okres średniowiecza zwany romantycznym, b) czasy nowożytne. Wzorując się na metodologii A.F. Villemaina, przedstawia dzieje twórczości artystycznej na tle kulturowo-społecznym. Fragmenty o muzyce chińskiej, indyjskiej i hebrajskiej w I epoce dotyczą głównie koncepcji genezy muzycznej oraz instrumentarium; Kremer zamieszcza rzeczowe uwagi o cechach i funkcji tańca w greckiej kulturze. Muzykę w II epoce omawia Kremer wyłącznie z punktu widzenia estetyczno-historiozoficznego. Rozwój muzyki przebiega wg niego dwoma torami o antytetycznych właściwościach: 1. muzyka światowa tj. świecka, w tym muzyka ludowa; 2. muzyka religijna z najwyżej cenionymi kompozycjami Palestriny, Orlanda di Lasso, J.S. Bacha. Mimo że refleksja historyczna Kremera obejmuje muzykę do końca XVI w., to zwraca on uwagę na kilka typowych dla kultury muzycznej XIX w. zjawisk, m.in.: renesans muzyki dawnej oraz zainteresowanie muzyką ludową różnych krajów, także pozaeuropejskich.

W pismach estetycznych Kremera fragmenty poświęcone muzyce wyraźnie różnią się od pozostałych dotyczących sztuk pięknych. W tym zakresie filozof nie przeprowadza analiz i ocen konkretnych dzieł czy stylów muzycznych i nie uwydatnia psychologicznych aspektów twórczości, a zatem brak tych cech metody interpretacyjnej Kremera, które uznane zostały za podstawowy walor jego prac. Niewątpliwą zasługą Kremera jest wprowadzenie i rozwinięcie po raz pierwszy w polskiej myśli estetyczno-muzycznej poglądów Hegla dotyczących muzyki.

Literatura: K. Libelt Pisma krytyczne, Poznań 1851; H. Struve Życie i prace Józefa Kremera jako wstęp do jego dzieł, Warszawa 1881; S. Brzozowski Józefa Kremera poglądy na sztukę i jej historię, Warszawa 1903; Z. Jachimecki Wielcy myśliciele o muzyce. Część IV. Od Kanta do Wagnera, „Kurier Literacko-Naukowy” 1939 nr 7; Z. Jachimecki Muzykologia i piśmiennictwo muzyczne w Polsce, Kraków 1948; Korespondencja Oskara Kolberga. Część 1 (1837–1876), zebrała i oprac. M. Turczynowiczowa, Kraków 1969; S. Moniuszko Listy zebrane, wyd. M. Rudziński, M. Stokowska, Kraków 1969; H. Głowacki Człowiek i twórczość w estetyce Józefa Kremera, w: Estetyka pluralistyczna, red. A. Kuczyńska, Warszawa 1988; M. Jaworski Berlińskie wspomnienia Józefa Kremera. Z problemów wczesnej recepcji heglizmu w Polsce, „Koniec Wieku” 1990 nr 2/3; L. Polony Polski kształt sporu o istotę muzyki, Kraków 1991; M. Woźna-Stankiewicz Hudba a nábožnstvo v pol’skej estetike 19. storočia, w: Duchovná hudba v 19. storoči, red. J. Lengová, Bańska Bystrzyca 1995; M. Woźna-Stankiewicz Les lettres cracoviennes de Józef Kremer sur la musique, „Musica Iagellonica” 1, 1995; M. Woźna-Stankiewicz Józefa Kremera poglądy na muzykę w kontekście kultury muzycznej XIX wieku, w: Józef Kremer (1806–1875), red. J. Maj, Kraków 2007; „Krynica wiadomości”: korespondencja Józefa Kremera z lat 1834–1875, zebrał i oprac. Z. Sudolski, Kraków 2007; Józef Kremer (1806–1875). Studia i materiały, red. U. Bęczkowska, R. Kasperowicz, J. Maj, Kraków 2016 (zawiera bibliografię podmiotowo-przedmiotową J. Kremera, oprac. M. Sokołowska, J. Maj, P. Plichta).