Kozłowski Józef, Osip Antonowicz, *1757, †11 III (27 II) 1831 Petersburg, kompozytor działający w Rosji. Pochodził z polskiej rodziny ziemiańskiej; według W. Babrowicza urodził się w bliżej niezlokalizowanym chutorze w okolicach Slawgorodu w obwodzie Mohylewskim na Białorusi i jako 7-letni chłopiec pod opieką swego wuja W. Trutowskiego, muzyka i zbieracza pieśni ludowych, przyjechał do Warszawy, gdzie otrzymał podstawowe wykształcenie muzyczne. Początkowo był śpiewakiem a następnie solistą w chórze chłopięcym przy katedrze św. Jana w Warszawie, tamże pełnił później funkcję organisty. Ok. 1773 został nauczycielem muzyki Michała Kleofasa Ogińskiego i jego rodzeństwa na dworze w Guzowie i w Trokach. Ok. 1777 był krótko członkiem kapeli wojewody J. Stępowskiego w Łabuniu (pow. zasławski).
W latach 1786–96 służył w wojsku rosyjskim w randze oficera i brał udział w wojnie z Turcją (1787–91). Zwrócił na siebie uwagę ks. Grzegorza Potiomkina, który w 1790 zaprosił Kozłowskiego na swój dwór; od 1791 kompozytor przebywał w Petersburgu, gdzie zyskał sławę jako organizator części muzycznej uroczystości urządzonych 1791 przez Potiomkina na cześć zdobycia tureckiej twierdzy Izmaił (n. Dunajem). Po śmierci protektora w X 1791 Kozłowski zamieszkał w domu Lwa Naryszkina, byłego faworyta Katarzyny II. Zapoznawał się wówczas z rosyjskim folklorem oraz komponował okolicznościową muzykę, stając się cenionym w Rosji twórcą. Od 1799 był inspektorem muzycznym, zaś w latach 1803–19 dyrektorem muzycznym w dyrekcji carskich teatrów. Po ataku paraliżu w 1819 Kozłowski przeszedł na emeryturę jako radca dworu. Od 1822 do 1823 przebywał w Polsce, od 1824 zamieszkał ponownie w Petersburgu.
Kozłowski był znaczącą postacią w rosyjskiej kulturze muzycznej. Władając dobrym warsztatem kompozytorskim, związany blisko z dworem carskim, pisał muzykę, którą wykonywano na balach oraz podczas uroczystości koronacyjnych i świąt państwowych; jego ogromna spuścizna obejmuje kilkaset kompozycji. Kozłowski przeszczepił na grunt rosyjski i spopularyzował tam formę poloneza w szeroko rozbudowanych kompozycjach chóralno-orkiestrowych. Najbardziej znany polonez Grom pobiedy razdawajsia z 1791 (sł. G. Dierżawin) był do 1833 rosyjskim hymnem państwowym, został także zacytowany przez P. Czajkowskiego w II akcie opery Dama pikowa. Polonezy instrumentalne tworzył Kozłowski przeważnie opierając się na popularnych tematach arii z włoskich i francuskich oper; kontredanse charakteryzowały się prostą budową i służyły wyłącznie do tańca. Muzyka pisana do tragedii W. Ozierowa, A. Szachowskiego, J. Kniażnina (wyst. w Petersburgu) stanowiła organiczną część przedstawienia, podobnie jak opery Kozłowskiego wzorowana była na stylu neapolitańskim; partie instrumentalne w utworach dramatycznych — zwłaszcza uwertury o charakterze programowym — przyczyniły się do rozwoju rosyjskiej symfoniki.
Znaczącą rolę w historii muzyki rosyjskiej odegrały pieśni solowe z akompaniamentem instrumentu klawiszowego, komponowane głównie przed 1800; już współcześni dostrzegli w Kozłowskim twórcę nowego rodzaju pieśni rosyjskiej. Dzięki inwencji twórczej Kozłowskiego jego pieśni, wyrosłe na gruncie stylu galant, stały się prototypem XIX-wiecznego romansu rosyjskiego. Cechuje je płynna, urozmaicona rytmicznie melodyka, zwykle sentymentalna, niekiedy udramatyzowana; w utworach tych widoczne są ślady bel canto i rosyjskiej pieśni mieszczańskiej. Kozłowski wprowadził do liryki rosyjskiej elementy pieśni włoskiej (siciliana, barkarola, serenada), francuskiej (air, chanson) i niemieckiej (lied, ballada). W niektórych pieśniach, zbliżonych do arii, zaznacza się wpływ muzyki dramatycznej. Pieśni Kozłowskiego cieszyły się ogromną popularnością w Rosji, występują w różnych rękopisach i wydaniach zbiorowych (niekiedy ze zmianą akompaniamentu fortepianowego na gitarowy).
Sławę przyniosło Kozłowskiemu Requiem (Missa pro defunctis) wykonane w Petersburgu w 1798 na uroczystościach pogrzebowych króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz w 1804 podczas pogrzebu I.M. Jarnovića, w Poznaniu w 1814 podczas nabożeństwa żałobnego za ks. Józefa Poniatowskiego i w Krzemieńcu w 1818 podczas uroczystości ku czci T. Kościuszki. W Warszawie Requiem Kozłowskiego zostało wykonane m.in. w 1824 podczas mszy żałobnej za ks. Kondę (krewną króla Francji) pod dyrekcją J. Elsnera, zaś w 1826 podczas mszy żałobnej za cara Aleksandra I w wersji opracowanej przez C. Solivę, który do dzieła Kozłowskiego dodał 2 części z Requiem Cherubiniego oraz w 1861 podczas pogrzebu arcybiskupa A.M. Fijałkowskiego pod dyrekcją S. Moniuszki. To wielkie dzieło o rozbudowanej obsadzie wykonawczej, wykazujące wpływy opery neapolitańskiej, miało istotne znaczenie dla polskiej muzyki religijnej, która w tym czasie przeżywała upadek.
Literatura: W. Prokofiew Osip Kozłowski i jego „Rossijskije pieśni” oraz B. Asafjew Pamiatka o Kozłowskim, w: Muzyka i muzykalnyj byt staroj Rossiji, t. 1, Leningrad 1927; S. Golachowski Missa pro defunctis Józefa Kozłowskiego, „Kwartalnik Muzyczny” 1932 nr 16; W. Poźniak Nieznana kompozycja Józefa Kozłowskiego (uwertura do Fingala na fortepian na 4 ręce), „Kurier Literacko-Naukowy” 1934 nr 46, dodatek do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” 1934 nr 314; H. Dorabialska Polonez przed Chopinem, Warszawa 1938; P. Graczew Osip Kozłowski, w: Oczerki po istorii russkoj muzyki 1790–1825, red. M. Druskin, J. Kiełdysz, Leningrad 1956; B. Wolmar Russkije pieczatnyje noty XVIII wieka, Leningrad 1957; O. Lewaszowa Pieśni Kozłowskiego, w: Russko-polskije muzykalnyje swiazi, red. I. Bełza, Moskwa 1963; J. Kiełdysz Russkaja muzyka XVIII wieka, Moskwa 1965; I. Bełza Michał Kleofas Ogiński, Kraków 1967; O. Lewaszowa Kozłowski i russkij klassicizm, Musica Antiqua Europae Orientalis. Acta scientifica III, Bydgoszcz 1972; S. Burhardt Polonez. Katalog tematyczny, t. 2, Kraków 1976; J. Kiełdysz Polonezy Józefa Kozłowskiego, w: Oczerki i issledowanijapo istorii russkoj muzyki, Moskwa 1978; W. Babrowicz, hasło Kozłowski w: Encyklapedyja Literatury i Mastactwa Bełarusi, t. 2,
Mińsk 1985.
Kompozycje:
Instrumentalne:
Polonaise à grand orchestre fait à l’occasion de l’auguste mariage de…le grand duc Constantin Pavlovitsch, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1796 Gerstenberg i Dittmar
Polskije…po słuczaju raźnych prazdniestw dawajemych w Sanktpeterburgie w 1796 godie, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1797 Gerstenberg i Dittmas (6 utworów)
Sobranije polskich op. 2 i 3, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1797 Gerstenberg i Dittmar
Szest’ polskich op. 4, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1797 Gerstenberg i Dittmar
Polskije op. 6, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1797 Gerstenberg i Dittmar
Nouvelle polonoise op. 7, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1797 Gerstenberg i Dittmar
Six polonaises, trois menuets et six contredanses à grand orchestre composées à l’occasion du couronnement de…l’empereur Paul I et l’impératrice Marie Fedorowna op. 8, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1797 Gerstenberg i Dittmar
Polonaise… dédiée à Elisabeth Alexiewna op. 12, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1797 Gerstenberg i Dittmar
Polonaise…sur un air de l’opéra „Lanterna di Diogene” op. 13, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1797 Gerstenberg i Dittmar
Deux polonaises, deux menuets et 6 contredanses…pour la Grande Duchesse Elisabeth Alexiewna op. 18, wyd. w układzie na fortepian Petersburg 1798 Gerstenberg i Dittmar
Six polonoises, trois menuets et six contredanses op. 24, wyd. Petersburg 1810 F. A. Dittmar
liczne polonezy na tematy z oper włoskich i francuskich
kontredanse, walce, 2 marsze wojskowe
Wokalno-instrumentalne:
Polonez, kadrili i chory, ispołniennyje na prazdnikie, dannom Jego Swietłostju Kniaziem Potiomkinym 28 apriela 1791 goda w Pieterburgie, rękopis Gosudarstwiennyj Nauczno-Issledowatielskij Inst. Tieatra, Muzyki i Kinematografii w Sankt Petersburgu (zawiera m.in. polonez Grompobiedy razdawajsia na chór i orkiestrę)
pieśni na głos solowy i fortepian: 6 rossijskija piesni, 4 t., wyd. Petersburg 1795–96 Gerstenberg i Dittmar (24 utwory)
4 pieśni w Karmannaja kniżka dla lubitielej muzyki na 1796 god, wyd. Petersburg 1795 Gerstenberg & Comp.
Polonoise avec choeurs exécutée à la masquerade qui a eu lieu dans la maison de…le Comte de Besborodko [29 XII 1792] op. 5 nr 5, wyd. wyciągu fortepianowego Petersburg 1796 Gerstenberg i Dittmar
Polonoise avec choeurs exécutée à la Fête donnée…par…Léon de Narischkin…le 23 août 1796 op. 5 nr 3, wyd. wyciągu fortepianowego Petersburg 1796 Gerstenberg i Dittmar
Polonoise avec choeurs exécutée à la fête donnée…par…la Comte de Samoylow…le 26 août 1796 op. 5 nr 2, wyd. wyciągu fortepianowego Petersburg 1796 Gerstenberg i Dittmar
15 Chansons françaises oraz 3 Canzone italiane w: Recueil d’airs français, russes, italiens et [de] polonaises…, 1797, rękopis Gosudarstwiennyj Nauczno-Issledowatielskij Inst. Tieatra, Muzyki i Kinematografii w Sankt Petersburgu
Polskije dla bolszogo orkiestra socziniennyje dla Wielikoj Kniaginy Elizawiety Aleksiejewny na gołos „Rosina amabile” op. 10, wyd. wyciągu fortepianowego Petersburg 1797 Gerstenberg i Dittmar
La musique exécutée à la célébration des obsèques de S. M. le Roi de Pologne Stanislas August à l’église catholique le 25 Février 1798 à St.-Pétersbourg op. 14, oprac. na klawesyn i skrzypce, wyd. Petersburg 1798 Gerstenberg i Dittmar, wyd.
pt. Missa pro defunctis…, partytura wyd. 1806 B & H, wersja pt. Messe funèbre… (na śmierć Aleksandra I), oprac. C. Soliva, wyk. Warszawa 7 IV 1826, wyd. Warszawa 1826 Lithographie du Conservatoire Royal, zach. Biblioteka Jagiellońska
Polskij s chorom na pobiedu Swietlejszego Kniazia Michaiła Łarionowicza Goleniszczewa-Kutuzowa Smolenskogo, Spasitiela Otieczestwa, sł. N. Nikolew, 1813, rękopis Biblioteka im. Sałtykowa-Szczedrina w Sankt Petersburgu
Te Deum laudamus, na 2 chóry i orkiestrę, 1815, dedykacja Aleksander I, rękopis Biblioteka im. Sałtykowa-Szczedrina w Sankt Petersburgu
kilkadziesiąt okolicznościowych polonezów na chór i orkiestrę
7 kantat, m.in. Sława Pietra, sł. Karabanow, 1794
6 mszy
6 romances de Florian op. 11, wyd. Petersburg 1895–98 Gerstenberg
15 romansów, rękopis Gosudarstwiennyj Nauczno-Issledowatielskij Inst. Tieatra, Muzyki i Kinematografii w Sankt Petersburgu
Sceniczne:
opery:
Olinka, ili Pierwonaczalnaja lubow, libretto A. Biełosielski-Biełozierski, po 1790
Wzjatije Izmaiła, libretto P. Potiomkin, wyst. w pałacu w Ostankino 1795
Le Nouveau-Né, komedia, libretto francuskie, wyst. Petersburg ok. 1800
Żniwiarze, czyli Dożynek w Zalesiu, libretto J. Łubieński, wyst. Zalesie (pow. oszmiański) 1821
Rasskazczyk, ili Dwie poczty, wodewil
muzyka do tragedii:
Edip w Afinach W. Ozierowa, wyst. Petersburg 1804
Fingał W. Ozierowa, wyst. Petersburg 1805, wyd. Petersburg 1808 Tipografia Imperatorskogo Tieatra
Władisan J. Kniażnina, ok. 1809
Debora, ili Torżestwo dobrodietieli A. Szachowskiego, wyst. 1810
Car Edip A. Szachowskiego, wyst. 1811
Esfir J.B. Racine’a, tłum. P. Katienin, wyst. 1816
Edycje:
Pamiatniki russkogo muzykalnego iskusstwa, t. 1: Russkaja tuokalnaja lirika XVIII wieka, wyd. O. Lewaszowa, Moskwa 1972