Kozłowski, Józef

Kozłowski Józef, Osip Antonowicz, *1757, †11 III (27 II) 1831 Petersburg, kompozytor działający w Rosji. Pochodził z polskiej rodziny ziemiańskiej; według W. Babrowicza urodził się w bliżej niezlokalizowanym chutorze w okolicach Slawgorodu w obwodzie Mohylewskim na Białorusi i jako 7-letni chłopiec pod opieką swego wuja W. Trutowskiego, muzyka i zbieracza pieśni ludowych, przyjechał do Warszawy, gdzie otrzymał podstawowe wykształcenie muzyczne. Początkowo był śpiewakiem a następnie solistą w chórze chłopięcym przy katedrze św. Jana w Warszawie, tamże pełnił później funkcję organisty. Ok. 1773 został nauczycielem muzyki Michała Kleofasa Ogińskiego i jego rodzeństwa na dworze w Guzowie i w Trokach. Ok. 1777 był krótko członkiem kapeli wojewody J. Stępowskiego w Łabuniu (pow. zasławski).
W latach 1786–96 służył w wojsku rosyjskim w randze oficera i brał udział w wojnie z Turcją (1787–91). Zwrócił na siebie uwagę ks. Grzegorza Potiomkina, który w 1790 zaprosił Kozłowskiego na swój dwór; od 1791 kompozytor przebywał w Petersburgu, gdzie zyskał sławę jako organizator części muzycznej uroczystości urządzonych 1791 przez Potiomkina
na cześć zdobycia tureckiej twierdzy Izmaił (n. Dunajem). Po śmierci protektora w X 1791 Kozłowski zamieszkał w domu Lwa Naryszkina, byłego faworyta Katarzyny II. Zapoznawał się wówczas z rosyjskim folklorem oraz komponował okolicznościową muzykę, stając się cenionym w Rosji twórcą. Od 1799 był inspektorem muzycznym, zaś w latach 1803–19 dyrektorem muzycznym w dyrekcji carskich teatrów. Po ataku paraliżu w 1819 Kozłowski przeszedł na emeryturę jako radca dworu. Od 1822 do 1823 przebywał w Polsce, od 1824 zamieszkał ponownie w Petersburgu.

Kozłowski był znaczącą postacią w rosyjskiej kulturze muzycznej. Władając dobrym warsztatem kompozytorskim, związany blisko z dworem carskim, pisał muzykę, którą wykonywano na balach oraz podczas uroczystości koronacyjnych i świąt państwowych; jego ogromna spuścizna obejmuje kilkaset kompozycji. Kozłowski przeszczepił na grunt rosyjski i spopularyzował tam formę poloneza w szeroko rozbudowanych kompozycjach chóralno-orkiestrowych. Najbardziej znany polonez Grom pobiedy razdawajsia z 1791 (sł. G. Dierżawin) był do 1833 rosyjskim hymnem państwowym, został także zacytowany przez P. Czajkowskiego w II akcie opery Dama pikowa. Polonezy instrumentalne tworzył Kozłowski przeważnie opierając się na popularnych tematach arii z włoskich i francuskich oper; kontredanse charakteryzowały się prostą budową i służyły wyłącznie do tańca. Muzyka pisana do tragedii W. Ozierowa, A. Szachowskiego, J. Kniażnina (wyst. w Petersburgu) stanowiła organiczną część przedstawienia, podobnie jak opery Kozłowskiego wzorowana była na stylu neapolitańskim; partie instrumentalne w utworach dramatycznych — zwłaszcza uwertury o charakterze programowym — przyczyniły się do rozwoju rosyjskiej symfoniki.

Znaczącą rolę w historii muzyki rosyjskiej odegrały pieśni solowe z akompaniamentem instrumentu klawiszowego, komponowane głównie przed 1800; już współcześni dostrzegli w Kozłowskim twórcę nowego rodzaju pieśni rosyjskiej. Dzięki inwencji twórczej Kozłowskiego jego pieśni, wyrosłe na gruncie stylu galant, stały się prototypem XIX-wiecznego romansu rosyjskiego. Cechuje je płynna, urozmaicona rytmicznie melodyka, zwykle sentymentalna, niekiedy udramatyzowana; w utworach tych widoczne są ślady bel canto i rosyjskiej pieśni mieszczańskiej. Kozłowski wprowadził do liryki rosyjskiej elementy pieśni włoskiej (siciliana, barkarola, serenada), francuskiej (air, chanson) i niemieckiej (lied, ballada). W niektórych pieśniach, zbliżonych do arii, zaznacza się wpływ muzyki dramatycznej. Pieśni Kozłowskiego cieszyły się ogromną popularnością w Rosji, występują w różnych rękopisach i wydaniach zbiorowych (niekiedy ze zmianą akompaniamentu fortepianowego na gitarowy).

Sławę przyniosło Kozłowskiemu Requiem (Missa pro defunctis) wykonane w Petersburgu w 1798 na uroczystościach pogrzebowych króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz w 1804 podczas pogrzebu I.M. Jarnovića, w Poznaniu w 1814 podczas nabożeństwa żałobnego za ks. Józefa Poniatowskiego i w Krzemieńcu w 1818 podczas uroczystości ku czci T. Kościuszki. W Warszawie Requiem Kozłowskiego zostało wykonane m.in. w 1824 podczas mszy żałobnej za ks. Kondę (krewną króla Francji) pod dyrekcją J. Elsnera, zaś w 1826 podczas mszy żałobnej za cara Aleksandra I w wersji opracowanej przez C. Solivę, który do dzieła Kozłowskiego dodał 2 części z Requiem Cherubiniego oraz w 1861 podczas pogrzebu arcybiskupa A.M. Fijałkowskiego pod dyrekcją S. Moniuszki. To wielkie dzieło o rozbudowanej obsadzie wykonawczej, wykazujące wpływy opery neapolitańskiej, miało istotne znaczenie dla polskiej muzyki religijnej, która w tym czasie przeżywała upadek.

Edycje: Pamiatniki russkogo muzykalnego iskusstwa, t. 1: Russkaja tuokalnaja lirika XVIII wieka, wyd. O. Lewaszowa, Moskwa 1972.

Literatura: W. Prokofiew Osip Kozłowski i jego „Rossijskije pieśni” oraz B. Asafjew Pamiatka o Kozłowskim, w: Muzyka i muzykalnyj byt staroj Rossiji, t. 1, Leningrad 1927; S. Golachowski Missa pro defunctis Józefa Kozłowskiego, „Kwartalnik Muzyczny” 1932 nr 16; W. Poźniak Nieznana kompozycja Józefa Kozłowskiego (uwertura do Fingala na fortepian na 4 ręce), „Kurier Literacko-Naukowy” 1934 nr 46, dodatek do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” 1934 nr 314; H. Dorabialska Polonez przed Chopinem, Warszawa 1938; P. Graczew Osip Kozłowski, w: Oczerki po istorii russkoj muzyki 1790–1825, red. M. Druskin, J. Kiełdysz, Leningrad 1956; B. Wolmar Russkije pieczatnyje noty XVIII wieka, Leningrad 1957; O. Lewaszowa Pieśni Kozłowskiego, w: Russko-polskije muzykalnyje swiazi, red. I. Bełza, Moskwa 1963; J. Kiełdysz Russkaja muzyka XVIII wieka, Moskwa 1965; I. Bełza Michał Kleofas Ogiński, Kraków 1967; O. Lewaszowa Kozłowski i russkij klassicizm, Musica Antiqua Europae Orientalis. Acta scientifica III, Bydgoszcz 1972; S. Burhardt Polonez. Katalog tematyczny, t. 2, Kraków 1976; J. Kiełdysz Polonezy Józefa Kozłowskiego, w: Oczerki i issledowanijapo istorii russkoj muzyki, Moskwa 1978; W. Babrowicz, hasło Kozłowski w: Encyklapedyja Literatury i Mastactwa Bełarusi, t. 2,
Mińsk 1985.