Koželuh, Leopold

Koželuh [kˊoże~], Koželuch, Kotzeluch, Koscheluch, Goscheloch, Leopold, właściwie Jan Antonín, *26 VI 1747 Velvary, †7 V 1818 Wiedeń, czeski kompozytor, stryjeczny brat Jana Antonína. Naukę muzyki rozpoczął u A. Kubika w Velvarach, następnie przebywał w Pradze, gdzie podjął studia na uniwersytecie (filozofia, matematyka, prawo), które porzucił dla dalszej edukacji muzycznej pod kierunkiem J.A. Koželuha (teoria, kontrapunkt, kompozycja wokalna) i F.X. Duška (fortepian, kompozycja). W latach 1771–78 dał się poznać jako twórca muzyki baletowej (zaginiona) dla praskich teatrów; prawdopodobnie w tym czasie przyjął imię Leopold dla odróżnienia od stryjecznego brata. W 1778 udał się do Wiednia, gdzie przypuszczalnie wziął kilka lekcji u J.G. Albrechtsbergera; wkrótce zdobył tam uznanie jako pianista, nauczyciel gry na fortepianie i kompozytor. Od początku kariery był entuzjastycznie oceniany przez współczesnych mu krytyków jako jeden z najlepszych kompozytorów swojego pokolenia w Europie, a o jego wysokiej pozycji w środowisku świadczyły niespotykanie wysokie zarobki. W 1784 zaczął systematycznie publikować swe utwory w Wiedniu (głównie Artaria), następnie także w Niemczech (André, Gotz), Paryżu (Naderman, Sieber) i w Londynie (Bland, Birchall i in.). W 1785 założył wydawnictwo Musikalisches Magazin, które do 1802 prowadził wspólnie z bratem Antonínem Tomášem (1752–1805), a które publikowało głównie utwory L. Koželuha oraz W.A. Mozarta. Pozycję L. Koželuha ugruntował w 1791 sukces kantaty włączonej do programu koronacji cesarza Leopolda II na króla Czech w Pradze; według niektórych źródeł Leopold Koželuh współzawodniczył tu z Mozartem, po którego śmierci – jednak nie bezpośrednio, jak niejednokrotnie sugerowano, a dopiero 12 VI 1792 – rozpoczął z nominacji ces. Franciszka II działalność jako Kammer-Kapellmeister oraz Hofmusik-Compositor na dworze w Wiedniu; obydwie funkcje pełnił do końca życia. W latach 1797–1809 z inicjatywy szkockiego amatora i kolekcjonera muzyki G. Thomsona brał udział (obok Haydna i Beethovena) w dziele opracowania ludowych pieśni szkockich i walijskich; w tym czasie uczył również (wraz z m.in. J.B. Vaňhalem i K. Dittersdorfem) w swej prywatnej akademii muzycznej w Pradze. Do uczniów L. Koželuha należeli m.in. M.Th. Paradis, I. von Seyfried i S. Sechter. Córka L. Koželuha, Catharina Cibbini (1785–1858) działała w Wiedniu jako pianistka i kompozytorka modnych utworów fortepianowych.

L. Koželuh był kompozytorem rozwijającym i udoskonalającym swój warsztat na przestrzeni lat, a jego twórczość przynależy do trzech różnych stylów. Dzieła orkiestrowe powstałe do ok. 1790 (w tym wszystkie symfonie) utrzymane są w obiegowych formułach wiedeńskiego stylu klasycznego, natomiast pisane równolegle utwory wokalne, w tym kantaty i pieśni, noszą cechy stylu galant. Począwszy od ok. 1785, najpierw w utworach kameralnych (głównie w triach fortepianowych, zwanych przez L. Koželuha sonatami), później także w solowej i koncertowej muzyce fortepianowej oraz w pieśniach, zaznacza się nowy typ ekspresji o patetycznych i tragicznych rysach, który w niektórych przypadkach (Trois caprices, Sei notturni) można określić jako wczesnoromantyczny. Przejawem wymienionych tendencji są również dokonane przez L. Koželuha opracowania szkockich i walijskich pieśni ludowych, których elementy spożytkował m.in. w późniejszych triach (sonatach) z udziałem fortepianu. L. Koželuh był jednym z najważniejszych kompozytorów czeskich w XVIII wieku, o czym świadczą nie tylko sukcesy jego poszczególnych utworów (np. muzyki do baletu La ritrovata…), ale przede wszystkim wpływ, jaki wywarły jego dzieła fortepianowe na kompozytorów wczesnego romantyzmu, zwłaszcza Schuberta i Webera. Powszechnie też przypisuje się L. Koželuhowi znaczny udział w stworzeniu nowego, romantycznego już idiomu muzyki fortepianowej, wskazując na drogę, jaką przebył od pierwszych swych sonat, triów i koncertów przeznaczonych na fortepian lub klawesyn po późniejsze dzieła, oparte na tworzonych z rozmysłem, swoiście fortepianowych, technikach fakturalnych i brzmieniowych.

Literatura: O.E. Deutsch Koželuh ritrovato, „Music and Letters” XXVI, 1945; A. Weinmann Verzeichnis der Verlagswerke des Musikalischen Magazins, Wiedeń 1950; M. Poštolka L. Koželuh. Život a dílo, Praga 1964 (zawiera katalog tematyczny dzieł oraz bibliografię); C. Flamm L. Koželuh. Biographie und stilkritische Untersuchung der Sonaten für Klavier, Violine und Violoncello, dysertacja, Wiedeń 1968; R. Hickman Leopold Kozeluch and the Viennese quatuor concertant, „College Music Symposium” XXVI, 1986; J.A. Rice Muzzarelli, Koželuh e La ritornata figlia di Ottone II (1794): il baletto viennese ordinato nello spirito di Noverre, „Nuova rivista musicale italiana” XXIV, 1990; R. Pečman Ein heroisches Ballett von Leopold Koželuh, „Sborník prací Filozofické fakulty brněnské univerzity. H: Řada hudebněvědná” 29:H15, 1980; H. Hogwood The keyboard sonatas of Leopold Koželuch, „Early music” 40/4, 2012; A. Beer Leopold Koželuch und die Selbstkritik beim Komponieren: Ein Blick in die rezeptionsgeschichtliche Gerüchteküche, w: Neuerscheinung: musica floreat! – Jürgen Blume zum 70. Geburtstag, red. J. Blume, I. Ott, B. Petersen-Mikkelsen, Mainz 2016; J. Vojtěšková Letters from the Morawetz Collection (Musicians of Czech Origin in European Centres at the Turn of the 18th and 19th Centuries), „Musicalia” 2021, 1–2.